🔴लघुकथा- कलमी यात्रा ✍️नन्दलाल आचार्य 🔴सन्दर्भ- कविशिरोमणि जयन्ती, पुस १५🔴

(सन्दर्भ- कविशिरोमणि जयन्ती, पुस १५)
🔴लघुकथा- कलमी यात्रा ✍️नन्दलाल आचार्य

"पातझरले रूखलाई नाङ्गो बनाए पनि, जराले माटो समात्न छोड्दैन ।" सूर्य किरणले सुनौला बनेका पानाहरू आँखा दौडाउँदै लेखनाथले भने । अर्घौंअर्चलेको धर्ती स्पर्श गर्दै देखिएको उनको जीवन पहाडबाट बगेको खोलाजस्तै जताततै पुगेको थियो ।
सुरुसुरुको काव्य अंकुरणमा उनका बाबुको कठोर स्वर बज्रियो- "हलो समात्न नपुगेर कलम समाउने सपना देख्छौ ?" ती शब्दहरूले उनका सपनामा कालो बादल ओढाइदिए । तर, मनको आकाश अझै उज्यालै थियो । स्रष्टा बन्ने अठोट जरा गाडेर बसेको थियो ।
सिउँदोमा सजिएको ज्ञानको सिंदूरजस्तै ठानेर तीनधाराको पाठशालामा उनी संस्कृत पढ्न थाले । तर बनारसको मध्यमामा फेल भएपछि थकित भए । "सपना भनेको बिहानको कुहिरो होइन, जुन घाम लाग्नासाथ हराउँछ ।" आफ्ना गुरुदेव दधिरामले दिएको साहसले उनका हरफहरू बग्न थाले ।
जीवनका बादलहरूबीच पनि उनले 'सुन्दरी' र 'चन्द्रिका' जस्ता पत्रिकाहरूमा कविताका झरना झार्न थाले । यद्यपि राणा शासन उनको लेखनीको सिमाना बनिरह्यो ।
जब 'कविशिरोमणि' पद पाएपछि देवकोटाले उनको हात छुँदै भने, "तपाईंको कविताले नेपाली साहित्यलाई भोकमरीको समयमा भण्डारण गरिएको बाली दिएको छ ।" त्यस क्षण उनका आँखा आँसुका दानाले पुरिए ।
जीवनको अन्तिम दिन, नारायणी किनारमा थला परेका लेखनाथले भने, "कलमको मसी त सुक्छ, तर हरफहरू कहिल्यै मर्दैनन् ।"
🔴🔴🔴

२०८१ पुस १५ गते (लेखनाथ जयन्ती)
०००

🔴उत्तरकथासहित शारदा दहालकृत 'नाम फेर्ने चक्कर'को शल्यक्रिया ✍नन्दलाल आचार्य 🔴

(शारदा दहालज्यूलाई जन्मोत्सवको शुभकामना स्वरूप लघुकथा समालोचना+स्रोतकथा+उत्तरकथा)

🔴उत्तरकथासहित शारदा दहालकृत 'नाम फेर्ने चक्कर'को शल्यक्रिया ✍नन्दलाल आचार्य 

१. विषयवस्तु र सन्देश:

कथाले नाम र पहिचानजस्ता गहिरा सामाजिक मुद्दालाई उठान गरेको छ। मानिसलाई आफ्नो नाम वा पहिचानप्रति गर्व गर्नुपर्छ भन्ने सकारात्मक सन्देश दिन सफल भएको छ। विशेष गरी ग्रामीण परिवेशमा, जहाँ गिज्याउने संस्कार गहिरो छ, कथा पाठकलाई सोच्न बाध्य बनाउँछ। ठिन्डुपालले अन्त्यमा नाम परिवर्तन गर्नुको सट्टा आफ्नो नामलाई स्वाभिमानसँग जोड्न सिक्छ, जुन प्रेरणादायक छ।

२. पात्र चित्रण:

ठिन्डुपाल पात्रले कथा अगाडि बढाउँछ। उसका भावनात्मक संघर्ष, हीनताबोध र अन्ततः आत्मस्वीकृतिसम्मको यात्रा प्रभावकारी छ। अन्य पात्रहरू (लक्ष्मीप्रसाद, धनपति, र अम्बरबहादुर) नाम र काम बीचको विरोधाभास प्रस्तुत गर्न सटीक छनोट गरिएका छन्। यद्यपि, सहायक पात्रहरू थोरै भएमा कथा अझ बढी प्रभावशाली बन्ने थियो।

३. भाषाशैली र प्रवाह:

कथाको भाषा सरल, सरस र आम पाठकलाई बुझ्न सजिलो छ। तर कतिपय ठाउँमा संवाद र विवरण अझ जीवन्त बनाउन सकिने थियो। उदाहरणका लागि, ठिन्डुपालको मानसिक द्वन्द्वलाई अलिकति भावनात्मक वर्णनद्वारा थप गहिरो बनाउन सकिन्थ्यो।

४. संरचना:

कथाको संरचना स्पष्ट छ- ठिन्डुपालको समस्या, उसको यात्रा, भेट भएका पात्रहरू र अन्त्यमा उसको आत्मबोध। कथा क्रमबद्ध रूपमा अगाडि बढ्छ । त्यसले पाठकलाई बाँधिराख्छ। तर, कथा अलि प्रेडिक्टेबल (अघिअघि के हुन्छ भन्ने अनुमान गर्न सजिलो) बनेको छ। पात्रहरूको भेट र घटनाको क्रमलाई अलिकति अप्रत्याशित मोड दिन सकेमा कथा अझ रोचक बन्ने थियो।

५. सन्देशको प्रभाव:

कथाको अन्तिम सन्देश- नामले होइन, कामले पहिचान बनाउँछ- गहिरो र प्रभावशाली छ। ठिन्डुपालले आफ्नो नाम स्वीकार गर्नुका साथै त्यसलाई जीवन्तता दिनु सकारात्मक दृष्टान्त हो। तर, कथाले पात्रको "स्वीकारोक्ति"लाई देखाउने क्रमलाई अलिक लामो बनाएर, त्यसको प्रक्रिया दर्शाएमा सन्देश अझ बलियो बन्ने थियो।

६. सामाजिक सन्दर्भ:

कथा नेपाली समाजमा नामको आधारमा हुने विभेद र मजाकप्रति लक्षित छ। विशेष गरी ग्रामीण क्षेत्रमा "नाम"ले व्यक्तिको सम्मान र गिज्याइँ दुवैका लागि ठूलो भूमिका खेल्छ। यसले नाम जस्तो सामान्य कुराप्रति मानिसले राख्ने पूर्वाग्रहलाई चुनौती दिन्छ।

७. कमजोरीहरू:

७.१. विवरणको अभाव: ठिन्डुपालको भावनात्मक संघर्ष र उसको यात्रालाई थप गहिरो बनाउन सकिने थियो। उदाहरणका लागि, उसले साथीहरूले गिज्याउँदा गरेको अनुभव र त्यस्तो अनुभवले उसमा परेको प्रभावलाई विस्तार गर्न सकिन्थ्यो।

७.२. सहायक पात्रहरूको गहिराइको अभाव: लक्ष्मीप्रसाद, धनपति र अम्बरबहादुरको काम र नामको विरोधाभास स्पष्ट छ । उनीहरूको पृष्ठभूमि वा कथा कथानकमा थपिए कथा अझ प्रभावशाली बन्न सक्थ्यो।

७.३. अनावश्यक दोहोरोपन: "नाम अनुसारको काम कहीं पनि नभेटेर" भन्ने विचार पटकपटक आएको छ । त्यसले कथा अलिक बिनाप्रयोजन लामो बनाएको छ।

८. सुधारका सुझावहरू:

ठिन्डुपालको संघर्षलाई देखाउन फ्ल्यासब्याक वा अन्य भावनात्मक क्षणहरू थप्दा उसको यात्रा अझ जीवन्त र गहिरो हुने थियो।

सहायक पात्रहरूको चरित्रलाई थप विकसित गरेर, उनीहरूको कथा ठिन्डुपालसँग अझ राम्रोसँग गाँस्न सकिन्थ्यो।

कथामा एउटा अप्रत्याशित मोड राख्दा, पाठकको चासो अझ बढ्ने थियो। उदाहरणका लागि, ठिन्डुपालले नाम फेर्न निर्णय गरिसकेको क्षणमा केही नयाँ घटना घट्न सक्थ्यो।

९. समग्र मूल्यांकन:

"नाम फेर्ने चक्कर" सरल भाषामा लेखिएको, सन्देशमूलक कथा हो । यसले पाठकलाई सोच्न बाध्य बनाउँछ। कथाले नेपाली समाजको यथार्थलाई राम्ररी चित्रण गरेको छ। तर, पात्रहरूको मनोविज्ञान र घटनाको गहिराइमा अलिक कम ध्यान दिइएकाले, कथा केही सतही लागेको छ।

१०. थप केही कुराहरू 

१०.१. नाम र सामाजिक पहिचानको गहिराइ:

कथाले नामलाई पहिचान र व्यक्तित्वको अभिन्न हिस्सा मान्छ। ग्रामीण समाजमा नामले व्यक्तिको सामाजिक स्थिति, पारिवारिक इतिहास, र उसको प्रतिष्ठासम्म निर्धारण गर्न सक्ने कुरा प्रस्ट्याएको छ। ठिन्डुपालको नामले उसलाई गिज्याइँको पात्र बनाउँदा आएको मानसिक दबाब हाम्रो समाजमा धेरैले भोग्ने यथार्थ हो। यसले नामसँग जोडिएका सामाजिक पूर्वाग्रहप्रति प्रकाश पार्छ।

तर, कथाले नाम फेर्नु वा फेर्नु नपर्नुको निर्णयलाई मात्रै केन्द्रित राख्नुभन्दा, नाम र पहिचानबीचको गहिरो सम्बन्धमा थप खोतल्न सकिन्थ्यो। उदाहरणका लागि, ठिन्डुपालले आफ्नो नामलाई गर्विलो बनाउन थप संघर्ष र काम गरेको उल्लेख भए कथाले गहिराइ पाउने थियो।

१०.२. पात्रहरूको अन्तर्क्रिया:

कथामा ठिन्डुपाल र सहायक पात्रहरूको भेट महत्त्वपूर्ण भए पनि, उनीहरूबीचको संवादलाई अझ सजीव बनाउन सकिन्थ्यो। उदाहरणका लागि, लक्ष्मीप्रसाद वा धनपतिले आफ्नो कामप्रति गर्व देखाउने कुरा विस्तार गर्दा, ठिन्डुपालको आत्मबोधलाई अझ बढी बल दिन सकिन्थ्यो।

१०.३. मनोवैज्ञानिक पक्ष:

कथाले ठिन्डुपालको हीनताबोधको मनोवैज्ञानिक पक्षलाई राम्ररी छुन सकेको छैन। साथीहरूको गिज्याइँले उसलाई कति हदसम्म मानसिक असर गर्यो, उसको परिवारले उसको नामबारे के सोच्दथ्यो, वा उसले यो समस्या समाधान गर्न कोसँग परामर्श लिन खोज्यो भन्ने पक्षहरू कथामा समेट्न सकिन्थ्यो। ठिन्डुपालको मानसिक द्वन्द्वलाई थप खोतल्न सके कथाले पाठकलाई भावनात्मक रूपमा जोड्न सक्थ्यो।

१०.४. सामाजिक चेतना:

कथाले नेपाली समाजको ग्रामीण वास्तविकता राम्ररी उतारेको छ। तर, कथाले साथीहरूको व्यवहारप्रति आलोचनात्मक दृष्टिकोण प्रस्तुत गरेको छैन। यदि कथाले "गिज्याउने प्रवृत्ति"लाई समाज परिवर्तनको दृष्टिबाट व्याख्या गरेको भए, सन्देश अझ प्रभावकारी हुने थियो।

१०.५. कला र शैलीको सम्भावना:

कथाले साहित्यिक उपकरण (जस्तै रूपक, विम्ब वा प्रतीक) को प्रयोग नगर्दा, कलात्मक पक्ष कमजोर बनेको छ। पात्रको नामलाई प्रतीक बनाएर, उसले पाएको सामाजिक असमानताको विस्तारित अर्थ दिन सकिन्थ्यो।

१०.६. शीर्षकको सान्दर्भिकता:

"नाम फेर्ने चक्कर" शीर्षक उपयुक्त छ, तर यो धेरै सीधासाधा महसुस हुन्छ। "नामको अर्थ", "नाम र काम", वा "ठिन्डुपालको यात्रा" जस्ता शीर्षकहरूले कथाको गहिराइलाई अझ राम्ररी समेट्न सक्थे।

१०.७. कथाको अन्त्य:

कथाको अन्त्यले सकारात्मक सन्देश दिन्छ तर यो अपेक्षित छ। ठिन्डुपालको निर्णयको स्पष्टता र दृढतालाई अझ बलियो बनाउन सकिने थियो। उदाहरणका लागि, ठिन्डुपालले आफ्नो नामलाई गर्विलो बनाउने योजना बनाएको वा आफ्नो यात्राबाट अरूलाई प्रेरणा दिन थालेको उल्लेख भए कथाको सन्देश अझ सशक्त हुने थियो।

१०.८. सुधारका थप सम्भावना:

१०.८.१. पात्रहरूको व्यवहार: साथीहरूको गिज्याउने प्रवृत्ति र अन्ततः ठिन्डुपालको आत्मनिर्णयबाट आएको परिवर्तनलाई विस्तृत रूपमा देखाउन सकिन्थ्यो।

१०.८.२. समाजको भूमिका: कथाले ठिन्डुपालको व्यक्तिगत संघर्षलाई मात्रै चित्रण गर्छ। तर, यदि उसले गाउँलेहरूसँग संवाद गरेर आफ्नो नामको महत्त्व प्रस्ट्याउने प्रयास गरेको देखाइयो भने, कथा थप प्रेरणादायी हुने थियो।

१०.८.३. संवादमा विविधता: कथामा संवादहरू जीवन्त भए पनि, तिनमा विविधता थपेर पात्रहरूको व्यक्तित्व अझ प्रस्ट्याउन सकिन्थ्यो।

११. निष्कर्ष:

"नाम फेर्ने चक्कर"ले सरल भाषामा गहन सन्देश दिन्छ। कथामा सुधारका केही सम्भावना भए पनि, यसले पाठकलाई आत्मस्वीकृति र स्वाभिमानको महत्त्व सिकाउन सफल भएको छ। कथालाई अलिक भावनात्मक र अप्रत्याशित बनाउँदा अझ प्रभावकारी बन्न सक्छ।

कथा सन्देशमूलक र सरल भए पनि, गहिराइ, कलात्मकता, र पात्रहरूको मनोवैज्ञानिक पक्ष थप खोतल्न सके अझ उत्कृष्ट बन्न सक्छ। यसलाई समाजको विविध पक्षमा असर पार्ने कथाको रूपमा पनि विस्तार गर्न सकिन्छ। कथाले पाठकलाई आत्मस्वीकृति र मेहनतको महत्त्व सिकाए पनि, कथाका पात्र र घटनालाई अझ व्यापक बनाउन सकिने सम्भावना छ।

०००

(स्रोतकथा)

लघुकथा- नाम फेर्ने चक्कर  ✍शारदा दहाल (भण्डारी)

ठिन्डुपालले आफ्नो नाम फेर्न खोज्यो। उसलाई आफ्नै नाम मन परेको थिएन। साथीहरूले, "तेरो नाम कसले राखेको हो?" भनेर गिज्याउँथे। "नाम त हाम्रो जस्तो पो राख्नुपर्छ, अर्को राम्रो नाम राख," भनेर हैरानै पार्थे।

बच्चाकालदेखि ठिन्डे र सिन्डे भनेर गिज्याएको सम्झेर आफूलाई हीनता र लज्जाबोध भैरहँदा, एकदिन ऊ उचित नाम फेर्ने चक्करमा लाग्यो।

हिँड्दै जाँदा एकजना व्यक्ति अर्काले दाइँ गरेर छोडेको खलो बडारिरहेको देख्यो। ऊ छेउमै गएर सोध्यो, "तिम्रो नाम के हो? किन यो खलो बडार्दैछौ?"

उसले भन्यो, "मेरो नाम लक्ष्मीप्रसाद हो। यसरी खलो बडारेर केही धान जम्मा गर्छु र परिवारलाई खुवाउँछु।"

यो सुनेपछि ऊ त्यहाँबाट हिँड्यो।

अलि पर पुगेपछि फेरि अर्को भिखारीसँग भेट भयो। ठिन्डुपालले भिखारीलाई सोध्यो, "तिम्रो नाम के हो?"

भिखारीले भन्यो, "मेरो नाम धनपति हो।"

त्यहाँबाट पनि ऊ बाटो ततायो।

अलि पर पुग्दा ऊ मरेको लास बोकेर आएका मानिसहरूलाई देख्यो। ऊ तीमध्ये एकजनासँग सोध्यो, "मर्ने व्यक्तिको नाम के हो?"

"अम्बरबहादुर," भनेर मलामी बाटो लागे।

अब ऊ केही सोच्दै त्यहाँबाट बाटो लाग्यो।

नाम अनुसारको काम कहीं पनि नभेटेर, अलि पर चौतारीमा बसेर विचार गर्न थाल्यो, "ओहो! यो नाम फेर्नु त राम्रो होइन रहेछ। जे नाम छ, त्यही ठीक छ। मेरै नामको पहिचान व्यापक बनिसकेको छ।"

त्यसपछि ऊ नाम फेर्ने चक्करबाट बाहिर आयो।

पाँचखपन-९, संखुवासभा

हाल मोरङ

~~~~~~~~~~~~~

(उत्तरकथा)

लघुकथा- नामको शक्ति ✍नन्दलाल आचार्य 

ठिन्डुपालले आफ्नो नाम फेर्ने चक्कर त्यागेपछि जीवनका हरेक कुरालाई नयाँ दृष्टिकोणले हेर्न थाल्यो। उसले सोच्यो, "नाम त नाम मात्रै हो, तर मानिसले आफ्नो कामबाट पहिचान बनाउनुपर्छ।"

एकदिन गाउँको चौतारीमा साथीहरूले फेरि गिज्याए। "ए ठिन्डुपाल, तेरो नाम त अझै फेरेनस्?"

ठिन्डुपालले हाँस्दै भन्यो, "किन फेर्नु? अब मेरो नामले नै म पहिचान बनाउँछु। ठिन्डुपाल भनेको काम गर्ने, अगाडि बढ्ने मानिस हो।"

यो कुरा सुनेर साथीहरू छक्क परे।

त्यसपछि ठिन्डुपालले आफ्नो खेतबारीलाई सुधार गर्न थाल्यो। उ बिहानैदेखि काममा लाग्थ्यो। उ गिज्याउने साथीहरूलाई हाँस्दै जवाफ दिन्थ्यो, "नामले होइन, कामले ठूलो बन्ने हो।"

समय बित्दै गयो। ठिन्डुपालले आफ्नो मेहनतले खेतबारीलाई हराभरा बनायो। ऊ एक सफल किसानको रूपमा चिनिन थाल्यो। गाउँका मानिसहरूले उसको उदाहरण दिन थाले।

एकदिन ती भिखारी, लक्ष्मीप्रसाद, र मलामीमा देखिएका मानिसमध्ये केहीजना फेरि उसलाई भेट्न आए। लक्ष्मीप्रसादले भने, "तिमीले त ठुलो काम ग¥यौ। तिम्रो नाम त अब हाम्रो गाउँमा मात्र होइन, बाहिर पनि चिनिन थालेको छ।"

धनपतिले थप्यो, "तिम्रो नामलाई लिएर पहिले त हामी सबै हाँस्थ्यौं, तर तिम्रो कामले हामीलाई धेरै पाठ सिकायो।"

ठिन्डुपाल मुस्कुरायो। "नामले होइन, मेहनतले मान्छेको पहिचान बनाउँछ," उसले भन्यो।

त्यसपछि गाउँलेहरूले उसलाई सम्मान गर्न थाले। पहिले गिज्याउने साथीहरूले नै उसलाई आदरपूर्वक "ठिन्डु सर" भनेर बोलाउन थाले।

ठिन्डुपालले आफ्नो जीवनभर एउटा कुरामा ध्यान दियो—नाम कस्तो छ भन्ने कुरामा अल्झिनुभन्दा, त्यसलाई गर्विलो बनाउने काम गर्नु ठूलो कुरा हो।

०००

२०८१ मङ्सिर २१ गते, विवाहपञ्चमी ।

🔴‘समित’को लघुकथा 'पुर्ताल' मा एक नजर ✍️नन्दलाल आचार्य (उत्तरकथासहित)

(आज मङ्सिर २० गते शुभजन्मोत्सव र ‘अर्धशताब्दी‘ लघुकथासङ्ग्रह विमोचनका लागि मनीषकुमार शर्मा ‘समित’ ज्यूलाई हार्दिक बधाई तथा शुभकामना !!!)

(लघुविश्लेषण)

🔴 ‘समित’को लघुकथा 'पुर्ताल' मा एक नजर ✍️नन्दलाल आचार्य

 

मनीषकुमार शर्मा ‘समित’ द्वारा रचित लघुकथा 'पुर्ताल' एउटा अत्यन्त गहकिलो र चेतनशील कथा हो । यसले हाम्रो समाजको मूल्य मान्यता, पारिवारिक सम्बन्ध र जिम्मेवारीप्रतिको दृष्टिकोणलाई नयाँ कोणबाट विचार गर्न प्रेरित गर्छ।

१. शीर्षकको प्रतीकात्मकता

कथाको शीर्षक 'पुर्ताल' आफैंमा गहन अर्थ बोकेको छ। नेपाली समाजमा 'पुर्ताल' भन्नाले बक्यौता या कसैप्रति बाँकी रहेको ऋणलाई जनाउँछ। यस सन्दर्भमा, कथाले पारिवारिक उत्तरदायित्वलाई पुर्तालको रूपमा प्रस्तुत गर्दै छ। यसले सन्तानको उत्तरदायित्वलाई उनीहरूले तिर्नुपर्ने ऋणको रूपमा व्याख्या गर्छ।

२. कथा संरचना र घटनाक्रम

कथाको सुरुवात सामान्य घटना जस्तै देखिए पनि अन्त्यले पाठकलाई झस्काउने गरी जीवन्त प्रश्न खडा गर्दछ।

२.१ प्रारम्भ: मुख्य पात्र प्रशासन कार्यालयमा हाजिर हुन आउँछ। उजुरीको कारण बुझ्ने क्रममा उसले सोच्दछ कि ऊ निर्दोष छ।

२.२ घटनाक्रम: श्रम शोषणको मुद्दा, कागजमा लेखिएका रकम र 'नोकरसरह व्यवहार' भन्ने आरोप उसको लागि अनपेक्षित छ।

२.३ चरम बिन्दु: उसको अभिव्यक्तिले हाम्रो सांस्कृतिक मान्यतामाथि प्रश्न उठाउँछ- बाआमालाई सेवा गर्नु भनेको शोषण हो कि जिम्मेवारी?

३. विषयवस्तु र मुख्य मुद्दा

'पुर्ताल' सम्बन्ध, जिम्मेवारी र कानुनी तथा नैतिक दायराको टकरावको कथा हो। यसले तीनवटा प्रमुख विषय उठान गर्छ:

(क) पारिवारिक सम्बन्धको पुनर्विचार-

नेपाली समाजमा पारिवारिक सम्बन्धलाई मायाको रूपमा हेरिन्छ। बाआमालाई सहारा दिनु सन्तानको दायित्व मानिन्छ। तर कथाले यही सम्बन्धलाई व्यावसायिक व्यवहारको रूपमा प्रस्तुत गर्दा पारिवारिक मूल्यलाई पुनः सोच्न बाध्य पार्छ।

(ख) श्रम र पारिश्रमिकको अर्थ-

कथामा बाआमाले छोराको घरको कामधन्दा गरेकाले श्रम शोषणको कुरा उठेको छ। तर, नेपाली परिप्रेक्ष्यमा पारिवारिक श्रम र पारिश्रमिकको अवधारणा अस्पष्ट छ। यसले कानुनी संरचना र सांस्कृतिक मान्यताबीचको द्वन्द्वलाई उजागर गर्छ।

(ग) संस्कार र कानुनको टकराव-

कथामा कानुनले पारिवारिक सम्बन्धको मर्मलाई पैसाको तराजुमा जोख्ने प्रयास गरेको छ। यसले पाठकलाई प्रश्न गर्छ- के कानुनले हरेक सम्बन्धलाई व्याख्या गर्न सक्छ?

४. चरित्रचित्रण

कथामा मुख्य पात्रको चरित्र सरल, परिश्रमी, र बाआमाप्रति समर्पित छ। उसको विनम्र स्वभाव र आत्मसमीक्षा प्रवृत्तिले पाठकलाई सहानुभूति दिलाउँछ।

अधिकारीको चरित्रले कानुनको कठोर र निर्दयी पक्षलाई देखाउँछ। तर, उसको "सडकको बास भएका तिम्रा बा आमालाई..." भन्ने संवादले ती बाआमाको पीडादायक अवस्थालाई पनि पाठकसामु उजागर गर्छ।

५. कथाको शैली र भाषाशिल्प

कथाको भाषा सरल, तर गहिरो भावनाले भरिपूर्ण छ। संवादमार्फत नै कथा अगाडि बढ्छ। संवादले घटनाक्रम मात्र प्रस्तुत गर्दैन, पात्रहरूको मनोदशा र कथाको मर्म पनि स्पष्ट गर्छ।

६. अन्त्यको प्रभाव

कथाको अन्त्यले पाठकलाई गहिरो सोचमा पार्छ।

"सडकको बास भएका तिम्रा बा आमालाई..." भन्ने वाक्य मात्र शब्द होइन, समाजको वास्तविकतालाई ऐना देखाउने अभिव्यक्ति हो।

यो अन्त्यले पाठकलाई आक्रोश, अपराधबोध, र संवेदनशीलताको मिश्रित भावनामा पुऱ्याउँछ।

७. समाजप्रतिको सन्देश-

कथाले निम्न सन्देश दिन्छः

१. बाआमाप्रति सन्तानको जिम्मेवारी कुनै ऋण होइन, प्रेम र कर्तव्यको निरन्तरता हो।

२. श्रम र पारिश्रमिकको चर्चा गर्दा पारिवारिक भावनालाई नजरअन्दाज गर्नु हुँदैन।

३. कानुन र नैतिकताको बीच सन्तुलन कायम गर्न आवश्यक छ।

'पुर्ताल' जस्तो कथा केवल कथा भएर सीमित रहँदैन । यो समाजप्रति एउटा ऐना हो। यसले गहिराइसम्म पुगेर सोच्न बाध्य बनाउँछ। यसको गहिराइलाई अझै परिष्कृत रूपमा बुझ्न र केही थप महत्वपूर्ण पक्षमा ध्यान दिनुपर्छ।

१. पाठकप्रतिको चुनौती-

कथाले पाठकलाई नैतिक र कानुनी दृष्टिकोणको परस्पर विरोधी धारमा उभ्याउँछ।

के पारिवारिक जिम्मेवारीलाई श्रम शोषणको रूपमा परिभाषित गर्न मिल्छ?

के हामी हाम्रो सांस्कृतिक मूल्य र परम्परामा फेरबदल गर्न तयार छौं, जहाँ पारिवारिक सम्बन्धलाई व्यक्तिगत स्वार्थभन्दा माथि मानिन्छ?

यदि श्रमको हिसाबकिताब हुनुपर्छ भने, बाआमाको योगदानको मूल्य निर्धारण कसरी गर्ने?

२. सामाजिक यथार्थको चित्रण-

कथामा "सडकको बास भएका तिम्रा बा आमा..." भन्ने संवादले आधुनिक समाजमा वृद्धवृद्धाको स्थितिलाई प्रस्ट देखाउँछ।

वृद्ध आमाबाबुलाई हामी "कर्तव्य" भनेर हेर्छौं कि "झन्झट"?

सन्तानहरूले आफ्ना बाआमाप्रति राख्ने दृष्टिकोण कहिलेकाहीँ "दायित्व" को नाममा उनीहरूको अस्तित्वलाई हानि पुऱ्याउँछ।

३. व्यक्तिगत अधिकार र सामुदायिक जिम्मेवारी-

कथाले व्यक्तिगत स्वतन्त्रता र सामुदायिक जिम्मेवारीबीचको सन्तुलनको विषयलाई पनि उठान गर्छ।

कानुनले व्यक्तिगत अधिकारलाई प्राथमिकता दिन्छ, तर हाम्रो समाजमा सामूहिकता, भावना र सम्बन्धले प्राथमिकता पाउँछ।

यो द्वन्द्वले भविष्यमा समाजमा के प्रकारको संरचना तयार पार्छ भन्ने गम्भीर प्रश्न खडा गर्दछ।

४. समसामयिक महत्त्व-

कथा जति भावनात्मक छ, त्यति नै समसामयिक छ। वृद्धावस्थामा बाआमाप्रतिको सन्तानको व्यवहार, पारिवारिक टुटफुट र आर्थिक स्वार्थले प्रेरित सम्बन्धहरूको आधुनिक स्वरूप यस कथाले झल्काउँछ।

५. लेखकको उद्देश्य-

लेखकले केवल श्रम र पारिश्रमिकको मुद्दा उठाउन खोजेका छैनन्। यस कथाबाट उनले हामीलाई हाम्रो मूल्य मान्यता, जिम्मेवारीको परिभाषा, र सम्बन्धको गहिरो मर्मतिर फर्काउने प्रयास गरेका छन्।

६. अन्तिम धारणा-

'पुर्ताल' केवल एक कथा होइन, यो चेतनाको आवाज हो।

यसले व्यक्तित्व र समाजबीचको सम्बन्धको सीमारेखा खिच्न खोज्छ। कथा पढ्दा पाठकले आफूलाई प्रश्न सोध्न बाध्य हुन्छः

"के म पनि सम्बन्धलाई कर्तव्यभन्दा बढी व्यापारिक रूपमा हेर्न थालेको छु?"

"मेरो बाआमासँगको सम्बन्ध साँच्चै प्रेममय छ, कि केवल सामाजिक रूपमा देखाउनुपर्ने जिम्मेवारीमात्र?"

यसरी कथा हाम्रो व्यक्तित्व, परिवार, र समाजको आन्तरिक स्वरूपबारे पुनर्विचार गर्न लगाउने एउटा शक्ति हो।

 निष्कर्ष

'पुर्ताल' एउटा गहन र अर्थपूर्ण कथा हो, जसले पारिवारिक सम्बन्ध र सामाजिक संरचनाको अदृश्य पक्षलाई उजागर गर्छ। यसले हामीलाई सोच्न बाध्य पार्छ- के सम्बन्धमा हिसाबकिताब हुन सक्छ? पारिवारिक मूल्यलाई पैसाको तराजुमा जोख्न मिल्छ? कथा केवल एक व्यक्तिको मात्र होइन, समाजको ठूलो हिस्सा प्रतिनिधित्व गर्ने विषय हो।

०००

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

(स्रोतकथा)

🔴लघुकथा- पुर्ताल  ✍️मनीषकुमार शर्मा ‘समित’

आफू विरुद्ध उजुरी परेको र यथाशीघ्र हाजिर हुनु भन्ने जिल्ला प्रशासनको आदेशले उसको दिमाग चकराएको थियो । छरछिमेक कसैलाई पनि अहित चिताएको थिएन, कुरै अपराधिक कार्यमा पनि संलग्न थिएन, फेरि कसरी यो उजुरी पर्‍यो  ?  उ घोत्लिंदै थियो ।

“हजुर मबाट के बिराम भयो ? कसले मेरो विरुद्ध उजुरी गर्‍यो ।” उसले विनम्रकासाथ प्रमुख जिल्ला अधिकारीलाई प्रश्न गर्‍यो ।

अधिकारीको सहायकले उसलाई रसिद जस्तै कागजको टुक्रा थमाइदिए ।

“यो के हो हजुर ?”  उसले फेरि प्नश्न गर्‍यो ।

“तिमी विरुद्ध श्रम शोषणको उजुरी परेको छ । यस कागजातमा उल्लेख बमोजिम तिमीले क्षतिपूर्ति दिनुपर्छ ।” जिल्ला अधिकारीले ठाडो आदेश दिए ।

उसले कागजमा आँखा दौडायो –

पाँच वर्षसम्म घरको रखवाली, करेसाबारी, बजारको किनमेल आदि काम गरे बापत- मासिक रु. १८,०००/- को दरले हालसम्म पाउनु पर्ने  रु.  १०,८०,०००/-

पाँच वर्षसम्म घरधन्दा, केटाकेटीको हेरचाह गरे बापत-मासिक रु. १५,०००/- को दरले हालसम्म पाउनु पर्ने                  रु. ९,००,०००/-

सुत्केरी स्याहार सुसार बापत    रु. २०,०००/-

जम्मा रकम    रु. २०,००,०००/-

कागज पढिसके पछि उसले बिन्ती बिसायो – “तर हजुर, हजुरहरूबाट त्रुटि भए जस्तो लाग्यो । मैले त अहिलेसम्म कुनै पनि नोकरचाकर राखेकै छैन ।”

“किन छैन ?” उसको कुरा काट्दै जिल्ला अधिकारी जङ्गिए – “सडकको बास भएका तिम्रा बा आमालाई तिमीले नोकर सरह राखेका हैनौ ?“

(प्रकाशोन्मुख लघुकथासंग्रह ‘अर्धशताब्दी‘बाट)

#मनीषकुमार शर्मा ‘समित’

~~~

(उत्तरकथा)

🔴लघुकथा- प्रतिवाद  ✍️नन्दलाल आचार्य  

“तर हजुर, मैले बाआमालाई नोकरसरह कहिल्यै व्यवहार गरेको छैन।" उसले दृढतापूर्वक भन्यो, "उहाँहरू मेरो परिवार हुनुहुन्छ । मेरो जीवनको आधार हुनुहुन्छ ।” 

अधिकारीले खरो रूपमा प्रतिवाद गरे, “तर उनीहरूले पाँच वर्षसम्म तिम्रो घरको कामधन्दा गरे, तिमीले त्यो स्वीकार्नुपर्छ। श्रमको मूल्य तिर्नुपर्छ।”

“के श्रम सधैं पैसामा जोखिनुपर्छ, हजुर? के म उहाँहरूको मायाको पौरख होइन ? मेरो शिक्षादिक्षा, पालनपोषणका लागि उहाँहरूले गरेको योगदान मूल्य रुपियाँमा हुन्छ ?” ऊ अलिकति उत्तेजित हुँदै अगाडि बढ्यो, “हामी एउटै घरका सदस्य हौँ। मेरो सेवा उहाँहरूका लागि होइन, हाम्रो परिवारका लागि हो।”

अधिकारी केही समय चुप रहेर मुख खोले, “तर यो कानुनी विषय हो। यदि उजुरी परेको छ भने हामीले कार्यवाही गर्नुपर्छ।”

“कानुनले नाप्न नसक्ने माया र सम्मान पनि त हुन्छन्, हजुर। म कानुनको इज्जत गर्छु तर मेरो बाआमालाई मेरो कर्तव्यबाट छुट्ट्याउन सकिँदैन। यदि यो उजुरी कायम राख्नुपर्छ भने, मलाई पनि सोध्नुस्- बाआमाले मलाई दिएकाहरूको मूल्य कति तिर्नुपर्छ भनेर?”

अधिकारी मौन भए। क्षणभरपछि उनले कागजातलाई हेर्दै भने, “यो विषय केवल कानुनको परिधिमा होइन जस्तो लाग्छ। उजुरीकर्ता बोलाएर छलफल गर्नु उचित होला।”

उसले सम्मानपूर्वक भन्यो, “धन्यवाद, हजुर। तर म आज पनि ठान्छु- बाआमाको सेवा मेरो भाग्य हो, कुनै ‘पुर्ताल’ होइन।”

अधिकारीले गहिरो सास फेरेर भने, “यो मामिलामा सत्य नजिकै होला।”

०००

२०८९ मङ्सिर २० गते ।

~~~

स्रष्टा जन्मोत्सव शुभकामना🔴'ह्याप्पी बर्थ डे' को सटीक शल्यक्रिया✍️नन्दलाल आचार्य

🔴'ह्याप्पी बर्थ डे' को सटीक शल्यक्रिया  ✍️नन्दलाल आचार्य 

🔴(लघुकथा समीक्षा) 

🔴'ह्याप्पी बर्थ डे' को सटीक शल्यक्रिया 

✍️नन्दलाल आचार्य 

१. पृष्ठभूमि 

शुक्रराज कुँवरको लघुकथा 'ह्याप्पी बर्थ डे' सरल र सजीव अभिव्यक्तिको उत्कृष्ट नमुना हो। यो कथा पारिवारिक सम्बन्ध, मातृत्व, र जीवनका खुसीका साना तर विशेष क्षणहरूको celebration (उत्सव) हो। कथा लेखनमा प्रयोग गरिएको भावनात्मक गहिराइ र सहज शैलीले पाठकलाई घटनासँग भावनात्मक रूपमा जोडेको छ ।

२. मुख्य विषयवस्तु

कथाको केन्द्रमा पारिवारिक प्रेम, दाम्पत्य सम्बन्ध र नवजात शिशुको आगमनसँग सम्बन्धित उत्सव छ। श्रीमतीको सुत्केरी पीडाका बीच छोरा जन्मिएको खुसी र त्यसै दिन कथावाचकको आफ्नै जन्मदिनको संयोगले कथा विशेष बनेको छ। यो कथाले एउटा परिवारका साझा सपना र तिनको पूरा हुँदा प्राप्त हुने आनन्दको भावना व्यक्त गर्छ।

२. भाषा र शैली

लेखकले सरल र प्रभावकारी भाषाको प्रयोग गरेका छन्। वर्णनात्मक शैलीले कथा जीवन्त बनाएको छ। घटनाहरूलाई क्रमबद्ध तरिकाले प्रस्तुत गर्दै कथावाचकको मनोभावना मार्मिक रूपमा उजागर गरिएको छ। श्रीमतीको खुसी, नवजात शिशुको निरीह सौन्दर्य र कथावाचकको भावनात्मक संवेग सजीव रूपमा चित्रित छन्।

३. भावनात्मक पक्ष

कथाले भावनात्मक गहिराइ प्रस्तुत गर्छ। छोरा जन्मिएको खबर पाउँदा श्रीमान्‌को हर्ष, श्रीमतीको खुसीका आँसु र नवजात शिशुलाई हेर्दा हुने अनुपम सुखानुभूति सबै पाठकको हृदयलाई छुने खालका छन्। कथाको अन्त्यमा, नवजात शिशुको मौन हावभावले कथावाचकको मनमा जागृत भएको 'ह्याप्पी बर्थ डे बाबा' को कल्पनाले कथा अझ मार्मिक बनाएको छ।

४. कथाको विशेषता

४.१. दाम्पत्य सम्बन्धको उजागर: कथाले श्रीमान्‌ र श्रीमतीबीचको गहिरो सम्बन्ध र तिनको साझा चाहनाको महत्त्वलाई प्रस्तुत गरेको छ। छोरा जन्मिएको खबरले दुबैलाई समान खुसी दिएको चित्रणले यो सम्बन्धलाई अझ प्रगाढ बनाएको छ।

४.२. मातृत्व र पितृत्व: कथा केवल श्रीमान्‌को दृष्टिकोणमा केन्द्रित छैन; श्रीमतीको मातृत्वको खुसी र पिताको भूमिका निर्वाह गर्न पाउँदाको खुसीलाई समान रूपमा समेटेको छ।

४.३. संयोगको विशेषता: छोरा जन्मिएको दिन कथावाचकको जन्मदिनसँग मेल खाएको संयोगले कथालाई अद्वितीय र विशेष बनाएको छ।

४.४. पारिवारिक प्रेम र सन्तानप्रतिको माया: नवजात शिशुलाई हेर्दा कथावाचकले महसुस गरेको सुखानुभूति मात्र नभई उसको उपस्थितिलाई “अनमोल उपहार” ठानिएको दृष्टिकोणले पारिवारिक प्रेमलाई उच्च प्राथमिकता दिएको देखिन्छ।

५. कथाको कमजोरी

कथा अत्यन्त सरल र प्रभावकारी भए पनि केही सुधार गर्न सकिने पक्षहरू छन्।

कथाको वर्णन अलि विस्तृत भए अझ रोचक हुन सक्थ्यो। उदाहरणका लागि, श्रीमती र बहिनीबीचको संवाद, अस्पतालको वातावरण र कथावाचकको कार्यालयमा रहेको समयलाई थोरै विस्तार गरेमा कथा थप जीवन्त बन्ने सम्भावना थियो।

पाठकले कथावाचकको जन्मदिनको कुरालाई कथा अन्त्यतिर मात्र थाहा पाउँछन्। यो जानकारी कथा सुरुको चरणमै आएमा पाठकलाई अझै उत्सुक बनाउन सक्थ्यो।

६. निष्कर्ष

लघुकथा 'ह्याप्पी बर्थ डे' पारिवारिक प्रेम, खुसीका साना पलहरूको महत्त्व र मातृत्व-पितृत्वको सुन्दर चित्रण हो। सरल तर भावनात्मक लेखन शैलीले यो कथा पाठकको मन छुने खालको बनाएको छ। कथा पढ्दा पाठकले खुसीको तरङ्ग महसुस गर्न सक्नेछन्। शुक्रराज कुँवरजस्तो लेखकको कलात्मक क्षमताले नेपाली साहित्यमा यस्ता मार्मिक कथाहरूको आवश्यकता अझ बढेको महसुस गराउँछ।

000

🔴हार्दिक शुभकामना तथा बधाई!🔴

२०८१ मङ्सिर १८ गते । उदयपुर, कोसी, नेपाल ।

(मूलकथा)

🔴लघुकथा : ' ह्याप्पी बर्थ डे ' ✍️शुक्रराज कुँवर 

        सुत्केरी व्यथाले च्यापेकोले श्रीमती अस्पतालमा थिइन् । म आफ्नो कार्यालयमा थिएँ । उनको हेरचाहको लागि बहिनी पनि उनी साथै थिइन् । 

         अपरान्ह दुई बजे तिर बहिनीले हर्षित हुँदै छोरा जन्मेको जानकारी गराइन् । पहिलो छोरी पछि छोरा जन्मेको खबर पाउँदा म पनि हर्षले फुलेल भएँ । कति खेर पाँच बज्छ र अस्पताल पुगौं जस्तो भइरहेको थियो । पाँच बज्नासाथ हाजिरी टप्काएर अस्पताल हिडेँ । 

           छ‍ोरीपछि छोरा पाएक‍ोमा श्रीमती पनि खुसीले गदगद थिइन् । मलाई देख्नासाथ हर्ष विभोर भएर खुसीको आँसु झारिन् । मैले मायाले प्याट्ट गालामा हान्दै बधाई ज्ञापन गरेँ । 

          बच्चालाई बेड छेवैको झोलुङ्गेमा राखिएको थियो । उसको आँखा चिम्म थियो । यसपाली छोरै होस भन्ने जुन सुषुप्त चाहना हामी दम्पती बिच दमित थियो उसको पदार्पण हाम्रो लागि अनमोल उपहार भयो । मैले झोलुङ्गे यसो हल्लाएँ र हेरिरहेँ उसलाई ।

           "ह्याप्पी बर्थ डे छोरा" मनमनै भनेँ । उसको आँखा र त्यो दुधमुखे ओबठ केही बोल्न खोजे जस्तो गरेर चलमलायो । त्यो नवजात शिशुले बोल्न त के ब‍ोल्थ्यो र सायद उसको अन्तर्मनले  मेरो अन्तर्मनलाई छोएको हुनुपर्छ । मेरो अन्तस्करणमा उसले पनि मलाई "ह्याप्पी बर्थ डे बाबा" भने जस्तै आभाष भयो । 

        म तरङ्गित भएँ र एउटा सुखानुभूति मिठो संयोगको अनुभूत गरेँ । आज मेरो आफ्नै पनि 'ह्याप्पी बर्थ डे ' थियो ।

बदभद्र पथ, धरान- १० ।

🔴🔴🔴

🔴लघुकथा - अनाथ✍️गजल आचार्य

सरिताले दुब्लो, थकित, र आँसु झार्दै गरेको  कुकुर देखी। नजिक गई र सोधी, "तिमीलाई के भएको हो?"

कुकुरले दुःखी स्वरमा भन्यो, "म एक्लो छु। कसैले माया गर्दैन।"

सरिताले केही बेर सोचेर भनी, "म तिमीलाई आफ्नो साथी बनाउँछु। यो संसार ठूलो छ, तर साथीको साथ नै साँचो माया हो।"

उसले कुकुरलाई आफ्नो घरमा ल्याई। उसलाई न्यानो ठाउँ दिंदै भनी, "यहाँ तिमी सुरक्षित छौ। अब म तिमीलाई कहिल्यै एक्लो हुन दिन्न।"

कुकुरले खुशी हुँदै भन्यो, "तिमीले मलाई बचायौ। तिमी साँचो साथी हौ।"

सरिताले हाँस्दै भनी, "तिमी मलाई खुशी दिन्छौ। अब हामी सँगै खेल्नेछौं, रमाइलो गर्नेछौं।"

तर केही समयपछि, कुकुर अचानक हरायो। सारिका चिच्याउँदै सोधी, "कहाँ गयौ तिमी?"

कुनै दिन फर्कने आशामा, ऊ बारम्बार कुकुरलाई खोजिरहन्थी। तर कुकुर कहिल्यै आएन। सारिकाले आँसु पुछ्दै भनी, "तिमीले मलाई माया र मित्रताको अर्थ सिकायौ। तिमी बिना मेरो जीवन अधुरो छ।"

०००

~~~~

🔴🔴🔴

(स्रष्टा जन्मोत्सव)

नेपाली साहित्यका विविध विधामा कलम चलाउने एवम् लघुकथा फाँटलाई प्रेम गर्ने लघुकथा प्रतिष्ठान नेपालका शुभचिन्तक,सहृदयी सर्जक शुक्रराज कुँवर & गजल आचार्यको मंसिर १८ गते परेको शुभजन्मोत्सवको अवसरमा लघुकथा प्रतिष्ठान नेपाल परिवार कोटीकोटी शुभकामना प्रकट गर्दछ ।🙏🙏🎂🎂

२०८१-०८-१८