(आज मङ्सिर २० गते शुभजन्मोत्सव र ‘अर्धशताब्दी‘ लघुकथासङ्ग्रह विमोचनका लागि मनीषकुमार शर्मा ‘समित’ ज्यूलाई हार्दिक बधाई तथा शुभकामना !!!)
(लघुविश्लेषण)
🔴 ‘समित’को लघुकथा 'पुर्ताल' मा एक नजर ✍️नन्दलाल आचार्य
मनीषकुमार शर्मा ‘समित’ द्वारा रचित लघुकथा 'पुर्ताल' एउटा अत्यन्त गहकिलो र चेतनशील कथा हो । यसले हाम्रो समाजको मूल्य मान्यता, पारिवारिक सम्बन्ध र जिम्मेवारीप्रतिको दृष्टिकोणलाई नयाँ कोणबाट विचार गर्न प्रेरित गर्छ।
१. शीर्षकको प्रतीकात्मकता
कथाको शीर्षक 'पुर्ताल' आफैंमा गहन अर्थ बोकेको छ। नेपाली समाजमा 'पुर्ताल' भन्नाले बक्यौता या कसैप्रति बाँकी रहेको ऋणलाई जनाउँछ। यस सन्दर्भमा, कथाले पारिवारिक उत्तरदायित्वलाई पुर्तालको रूपमा प्रस्तुत गर्दै छ। यसले सन्तानको उत्तरदायित्वलाई उनीहरूले तिर्नुपर्ने ऋणको रूपमा व्याख्या गर्छ।
२. कथा संरचना र घटनाक्रम
कथाको सुरुवात सामान्य घटना जस्तै देखिए पनि अन्त्यले पाठकलाई झस्काउने गरी जीवन्त प्रश्न खडा गर्दछ।
२.१ प्रारम्भ: मुख्य पात्र प्रशासन कार्यालयमा हाजिर हुन आउँछ। उजुरीको कारण बुझ्ने क्रममा उसले सोच्दछ कि ऊ निर्दोष छ।
२.२ घटनाक्रम: श्रम शोषणको मुद्दा, कागजमा लेखिएका रकम र 'नोकरसरह व्यवहार' भन्ने आरोप उसको लागि अनपेक्षित छ।
२.३ चरम बिन्दु: उसको अभिव्यक्तिले हाम्रो सांस्कृतिक मान्यतामाथि प्रश्न उठाउँछ- बाआमालाई सेवा गर्नु भनेको शोषण हो कि जिम्मेवारी?
३. विषयवस्तु र मुख्य मुद्दा
'पुर्ताल' सम्बन्ध, जिम्मेवारी र कानुनी तथा नैतिक दायराको टकरावको कथा हो। यसले तीनवटा प्रमुख विषय उठान गर्छ:
(क) पारिवारिक सम्बन्धको पुनर्विचार-
नेपाली समाजमा पारिवारिक सम्बन्धलाई मायाको रूपमा हेरिन्छ। बाआमालाई सहारा दिनु सन्तानको दायित्व मानिन्छ। तर कथाले यही सम्बन्धलाई व्यावसायिक व्यवहारको रूपमा प्रस्तुत गर्दा पारिवारिक मूल्यलाई पुनः सोच्न बाध्य पार्छ।
(ख) श्रम र पारिश्रमिकको अर्थ-
कथामा बाआमाले छोराको घरको कामधन्दा गरेकाले श्रम शोषणको कुरा उठेको छ। तर, नेपाली परिप्रेक्ष्यमा पारिवारिक श्रम र पारिश्रमिकको अवधारणा अस्पष्ट छ। यसले कानुनी संरचना र सांस्कृतिक मान्यताबीचको द्वन्द्वलाई उजागर गर्छ।
(ग) संस्कार र कानुनको टकराव-
कथामा कानुनले पारिवारिक सम्बन्धको मर्मलाई पैसाको तराजुमा जोख्ने प्रयास गरेको छ। यसले पाठकलाई प्रश्न गर्छ- के कानुनले हरेक सम्बन्धलाई व्याख्या गर्न सक्छ?
४. चरित्रचित्रण
कथामा मुख्य पात्रको चरित्र सरल, परिश्रमी, र बाआमाप्रति समर्पित छ। उसको विनम्र स्वभाव र आत्मसमीक्षा प्रवृत्तिले पाठकलाई सहानुभूति दिलाउँछ।
अधिकारीको चरित्रले कानुनको कठोर र निर्दयी पक्षलाई देखाउँछ। तर, उसको "सडकको बास भएका तिम्रा बा आमालाई..." भन्ने संवादले ती बाआमाको पीडादायक अवस्थालाई पनि पाठकसामु उजागर गर्छ।
५. कथाको शैली र भाषाशिल्प
कथाको भाषा सरल, तर गहिरो भावनाले भरिपूर्ण छ। संवादमार्फत नै कथा अगाडि बढ्छ। संवादले घटनाक्रम मात्र प्रस्तुत गर्दैन, पात्रहरूको मनोदशा र कथाको मर्म पनि स्पष्ट गर्छ।
६. अन्त्यको प्रभाव
कथाको अन्त्यले पाठकलाई गहिरो सोचमा पार्छ।
"सडकको बास भएका तिम्रा बा आमालाई..." भन्ने वाक्य मात्र शब्द होइन, समाजको वास्तविकतालाई ऐना देखाउने अभिव्यक्ति हो।
यो अन्त्यले पाठकलाई आक्रोश, अपराधबोध, र संवेदनशीलताको मिश्रित भावनामा पुऱ्याउँछ।
७. समाजप्रतिको सन्देश-
कथाले निम्न सन्देश दिन्छः
१. बाआमाप्रति सन्तानको जिम्मेवारी कुनै ऋण होइन, प्रेम र कर्तव्यको निरन्तरता हो।
२. श्रम र पारिश्रमिकको चर्चा गर्दा पारिवारिक भावनालाई नजरअन्दाज गर्नु हुँदैन।
३. कानुन र नैतिकताको बीच सन्तुलन कायम गर्न आवश्यक छ।
'पुर्ताल' जस्तो कथा केवल कथा भएर सीमित रहँदैन । यो समाजप्रति एउटा ऐना हो। यसले गहिराइसम्म पुगेर सोच्न बाध्य बनाउँछ। यसको गहिराइलाई अझै परिष्कृत रूपमा बुझ्न र केही थप महत्वपूर्ण पक्षमा ध्यान दिनुपर्छ।
१. पाठकप्रतिको चुनौती-
कथाले पाठकलाई नैतिक र कानुनी दृष्टिकोणको परस्पर विरोधी धारमा उभ्याउँछ।
के पारिवारिक जिम्मेवारीलाई श्रम शोषणको रूपमा परिभाषित गर्न मिल्छ?
के हामी हाम्रो सांस्कृतिक मूल्य र परम्परामा फेरबदल गर्न तयार छौं, जहाँ पारिवारिक सम्बन्धलाई व्यक्तिगत स्वार्थभन्दा माथि मानिन्छ?
यदि श्रमको हिसाबकिताब हुनुपर्छ भने, बाआमाको योगदानको मूल्य निर्धारण कसरी गर्ने?
२. सामाजिक यथार्थको चित्रण-
कथामा "सडकको बास भएका तिम्रा बा आमा..." भन्ने संवादले आधुनिक समाजमा वृद्धवृद्धाको स्थितिलाई प्रस्ट देखाउँछ।
वृद्ध आमाबाबुलाई हामी "कर्तव्य" भनेर हेर्छौं कि "झन्झट"?
सन्तानहरूले आफ्ना बाआमाप्रति राख्ने दृष्टिकोण कहिलेकाहीँ "दायित्व" को नाममा उनीहरूको अस्तित्वलाई हानि पुऱ्याउँछ।
३. व्यक्तिगत अधिकार र सामुदायिक जिम्मेवारी-
कथाले व्यक्तिगत स्वतन्त्रता र सामुदायिक जिम्मेवारीबीचको सन्तुलनको विषयलाई पनि उठान गर्छ।
कानुनले व्यक्तिगत अधिकारलाई प्राथमिकता दिन्छ, तर हाम्रो समाजमा सामूहिकता, भावना र सम्बन्धले प्राथमिकता पाउँछ।
यो द्वन्द्वले भविष्यमा समाजमा के प्रकारको संरचना तयार पार्छ भन्ने गम्भीर प्रश्न खडा गर्दछ।
४. समसामयिक महत्त्व-
कथा जति भावनात्मक छ, त्यति नै समसामयिक छ। वृद्धावस्थामा बाआमाप्रतिको सन्तानको व्यवहार, पारिवारिक टुटफुट र आर्थिक स्वार्थले प्रेरित सम्बन्धहरूको आधुनिक स्वरूप यस कथाले झल्काउँछ।
५. लेखकको उद्देश्य-
लेखकले केवल श्रम र पारिश्रमिकको मुद्दा उठाउन खोजेका छैनन्। यस कथाबाट उनले हामीलाई हाम्रो मूल्य मान्यता, जिम्मेवारीको परिभाषा, र सम्बन्धको गहिरो मर्मतिर फर्काउने प्रयास गरेका छन्।
६. अन्तिम धारणा-
'पुर्ताल' केवल एक कथा होइन, यो चेतनाको आवाज हो।
यसले व्यक्तित्व र समाजबीचको सम्बन्धको सीमारेखा खिच्न खोज्छ। कथा पढ्दा पाठकले आफूलाई प्रश्न सोध्न बाध्य हुन्छः
"के म पनि सम्बन्धलाई कर्तव्यभन्दा बढी व्यापारिक रूपमा हेर्न थालेको छु?"
"मेरो बाआमासँगको सम्बन्ध साँच्चै प्रेममय छ, कि केवल सामाजिक रूपमा देखाउनुपर्ने जिम्मेवारीमात्र?"
यसरी कथा हाम्रो व्यक्तित्व, परिवार, र समाजको आन्तरिक स्वरूपबारे पुनर्विचार गर्न लगाउने एउटा शक्ति हो।
निष्कर्ष
'पुर्ताल' एउटा गहन र अर्थपूर्ण कथा हो, जसले पारिवारिक सम्बन्ध र सामाजिक संरचनाको अदृश्य पक्षलाई उजागर गर्छ। यसले हामीलाई सोच्न बाध्य पार्छ- के सम्बन्धमा हिसाबकिताब हुन सक्छ? पारिवारिक मूल्यलाई पैसाको तराजुमा जोख्न मिल्छ? कथा केवल एक व्यक्तिको मात्र होइन, समाजको ठूलो हिस्सा प्रतिनिधित्व गर्ने विषय हो।
०००
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
(स्रोतकथा)
🔴लघुकथा- पुर्ताल ✍️मनीषकुमार शर्मा ‘समित’
आफू विरुद्ध उजुरी परेको र यथाशीघ्र हाजिर हुनु भन्ने जिल्ला प्रशासनको आदेशले उसको दिमाग चकराएको थियो । छरछिमेक कसैलाई पनि अहित चिताएको थिएन, कुरै अपराधिक कार्यमा पनि संलग्न थिएन, फेरि कसरी यो उजुरी पर्यो ? उ घोत्लिंदै थियो ।
“हजुर मबाट के बिराम भयो ? कसले मेरो विरुद्ध उजुरी गर्यो ।” उसले विनम्रकासाथ प्रमुख जिल्ला अधिकारीलाई प्रश्न गर्यो ।
अधिकारीको सहायकले उसलाई रसिद जस्तै कागजको टुक्रा थमाइदिए ।
“यो के हो हजुर ?” उसले फेरि प्नश्न गर्यो ।
“तिमी विरुद्ध श्रम शोषणको उजुरी परेको छ । यस कागजातमा उल्लेख बमोजिम तिमीले क्षतिपूर्ति दिनुपर्छ ।” जिल्ला अधिकारीले ठाडो आदेश दिए ।
उसले कागजमा आँखा दौडायो –
पाँच वर्षसम्म घरको रखवाली, करेसाबारी, बजारको किनमेल आदि काम गरे बापत- मासिक रु. १८,०००/- को दरले हालसम्म पाउनु पर्ने रु. १०,८०,०००/-
पाँच वर्षसम्म घरधन्दा, केटाकेटीको हेरचाह गरे बापत-मासिक रु. १५,०००/- को दरले हालसम्म पाउनु पर्ने रु. ९,००,०००/-
सुत्केरी स्याहार सुसार बापत रु. २०,०००/-
जम्मा रकम रु. २०,००,०००/-
कागज पढिसके पछि उसले बिन्ती बिसायो – “तर हजुर, हजुरहरूबाट त्रुटि भए जस्तो लाग्यो । मैले त अहिलेसम्म कुनै पनि नोकरचाकर राखेकै छैन ।”
“किन छैन ?” उसको कुरा काट्दै जिल्ला अधिकारी जङ्गिए – “सडकको बास भएका तिम्रा बा आमालाई तिमीले नोकर सरह राखेका हैनौ ?“
(प्रकाशोन्मुख लघुकथासंग्रह ‘अर्धशताब्दी‘बाट)
#मनीषकुमार शर्मा ‘समित’
~~~
(उत्तरकथा)
🔴लघुकथा- प्रतिवाद ✍️नन्दलाल आचार्य
“तर हजुर, मैले बाआमालाई नोकरसरह कहिल्यै व्यवहार गरेको छैन।" उसले दृढतापूर्वक भन्यो, "उहाँहरू मेरो परिवार हुनुहुन्छ । मेरो जीवनको आधार हुनुहुन्छ ।”
अधिकारीले खरो रूपमा प्रतिवाद गरे, “तर उनीहरूले पाँच वर्षसम्म तिम्रो घरको कामधन्दा गरे, तिमीले त्यो स्वीकार्नुपर्छ। श्रमको मूल्य तिर्नुपर्छ।”
“के श्रम सधैं पैसामा जोखिनुपर्छ, हजुर? के म उहाँहरूको मायाको पौरख होइन ? मेरो शिक्षादिक्षा, पालनपोषणका लागि उहाँहरूले गरेको योगदान मूल्य रुपियाँमा हुन्छ ?” ऊ अलिकति उत्तेजित हुँदै अगाडि बढ्यो, “हामी एउटै घरका सदस्य हौँ। मेरो सेवा उहाँहरूका लागि होइन, हाम्रो परिवारका लागि हो।”
अधिकारी केही समय चुप रहेर मुख खोले, “तर यो कानुनी विषय हो। यदि उजुरी परेको छ भने हामीले कार्यवाही गर्नुपर्छ।”
“कानुनले नाप्न नसक्ने माया र सम्मान पनि त हुन्छन्, हजुर। म कानुनको इज्जत गर्छु तर मेरो बाआमालाई मेरो कर्तव्यबाट छुट्ट्याउन सकिँदैन। यदि यो उजुरी कायम राख्नुपर्छ भने, मलाई पनि सोध्नुस्- बाआमाले मलाई दिएकाहरूको मूल्य कति तिर्नुपर्छ भनेर?”
अधिकारी मौन भए। क्षणभरपछि उनले कागजातलाई हेर्दै भने, “यो विषय केवल कानुनको परिधिमा होइन जस्तो लाग्छ। उजुरीकर्ता बोलाएर छलफल गर्नु उचित होला।”
उसले सम्मानपूर्वक भन्यो, “धन्यवाद, हजुर। तर म आज पनि ठान्छु- बाआमाको सेवा मेरो भाग्य हो, कुनै ‘पुर्ताल’ होइन।”
अधिकारीले गहिरो सास फेरेर भने, “यो मामिलामा सत्य नजिकै होला।”
०००
२०८९ मङ्सिर २० गते ।
~~~
1 comment:
धन्यवाद र धन्यवाद
Post a Comment