नन्दलाल आचार्यको प्रकाशोन्मुख लघुकथा संग्रहको प्रारम्भिक विषय सूची
प्रकाशोन्मुख लघुकथाको
विषय सूची
१. डाक्टरखेती
२. अवसर
३. नयाँ माइती
४. को कति ठीक ?
५. सम्बन्ध
६. जिम्मेवारी
७. अभिनय
८ बँधुवाको बिन्ती
९. सानो माछो
१०. कोक्सी
११.निभेको बत्ती
१२. ख्यालठट्टा
१३. झोक
१४. मनको बह
१५. लक्ष्मी–सरस्वती स्मरण
१६. रागे नाति
१७. ससुराप्रेम
१८. शिखाको शक्ति
१९. माफ गर्नुस्
२०. विचार र अनुभूति
२१. महाचोर
२२. सरम
२३. नसियत
२४. बोर्डिङ्गे माष्टर
२५. अपाङ्ग प्रधानाध्यापक
२६ रगतको आहाल
२७. बोली फिर्ता
२८.झोले डाक्टरको उपचार
२९. डकैत
३०. पितृसत्ताको खेल
३१. मुखामुख
३२. वातचित
३३. गन्थन
३४. अन्तरङ्ग मित्र
३५. बनकाली
३६. बाँसको तामा
३७. बोलीमा गोली
३८. दुम्सीको गुहार
३९. दलित
४०. पीडामुक्तको उपाय
४१. बौद्धिक श्रमजीवि
४२. गाग्रीकी सीता
४३. हरेक दिन
४४.ब्रह्माजीलाई निवेदन
४५. अक्षर
४६. परिबन्दको दास
४७. मेला
५३. टेकोनिजम
५४. मातृश्राद्ध
५५. क्षतिपूर्ति
५६. ख्यालख्यालमा
५७. प्रतिकार
५८. अहँ; बुझाउँदिनँ
५९. माइन सेबोटेज
१. डाक्टरखेती
नन्दलाल आचार्य
‘म गरिप बाबुको छोरो हुँ । धन खर्च गरेर भए पनि बाँच्न चाहन्छु तर दबाई खाएरै मर्न चाहन्नँ ।’
जति पटक जाँच्न डाक्टर आउँछन्; उत्ति पटक फरकफरक औषधी लेखेर र किनाएर हैरान पारेपछि मैले भनेको थिएँ ।
ब्लड क्यान्सर भएर अस्पताल भर्ना भएको हप्ता दिन भएको थियो । उपचार शुरुआत भएपछि बिमार घट्नुको साटो बढेको थियो । खर्चको हिसाब थिएन ।
बिरामीलाई जाँचेजस्तो गर्ने, पहिलेको रिपोर्ट हेर्दै नहेर्ने, मात्रै नयाँ जाँच र औषधी लेख्ने डाक्टरको प्रवृत्तिबाट म वाक्क थिएँ ।
त्यसकारण मेरो मन कुरा मथ्न मस्त भयो–
–बिराम खान्छ भनेर बिरामी अस्पताल धाउँछन् ।
–धन भएका बुद्धि कम रहेका मुस्किलले बाँच्छन् ।
–धन कम भएका बुद्धि रहेका सजिलै बाँच्छन् ।
–धन र बुद्धि हुँदै नभएका अलिकता बाँच्छन् ।
–धन र बुद्धि हुँदै भएका मज्जैले बाँच्छन् ।
आफ्नो बुझाई व्यक्त गर्नासाथ एक नर्सले भनेकी थिइन्; ‘हाम्रो हात बाँधिएको छ । मुखमा ताला झुन्डिएको छ । हामी टमटमे घोडा हौँ । चालकको इसारामा नाच्छौँ । उसकै मनका लागि अनुहारमा हाँसो ल्याउँछौँ ।’
नर्सको कुराले सुषुप्त अवस्थामा रहेको मेरो चेतना जागृत भएको थियो । म होसमा आएको थिएँ । बेहोसीको समूल नष्ट भएको थियो ।
औषधी र इन्जेक्सनले गर्दा म दिनानुदिन भित्रभित्रै जल्ने र गल्ने भइरहेको थिएँ । न खाना रुच्थ्यो, न त शरीरमा तागत थियो । औषधी नदेऊ; रियाक्सन भयो भन्दा ‘हामी डाक्टर कि बिरामी स्वयम् नै डाक्टर ?’ भन्ने प्रश्न सुन्नुपर्थ्यो ।
नर्सले हातमा दिएको औषधी खाटमुनि हुर्याउँदा हुर्याउँदा एक थुप्रो भइसकेपछि बल्ल मेरो शरीरमा त्राण आएको थियो ।
मेरो मनले ठानेको थियो; ‘डाक्टर देवतुल्य पेशा हो । यद्यपि मानवता बेचेर कमाइखाने भाँडो बनाउनु मानवसंसारको दुर्भाग्य हो ।’
२. अवसर
‘यो अन्तरी त पूरापूरी नाङ्गी पो रहिछ ! लाज छोप्न न होस छ । लगाएको कपडामा प्वाल पर्नाले बेहोस हुन बाध्य छे । देखिने कुरा त देखिएकै छ । नदेखिने पनि देखिएर पो बर्बाद भयो !’
मनभित्र खेलेको कुराले मलाई अन्तरीका बाउआमाको आर्थिक हैसियत अवलोकन गर्न बाध्य गरायो । उनीहरू मिठो खान्थे । आफू राम्रो लाउँथे । छोराछोरी सानै छन् भनेर कपडा प्वाल पर्दा पनि वास्ता गर्दैनथे ।
खासमा अन्तरी मेरै भतिजी थिई । ऊ उमेरमा क्रमशÞः उकालो चढ्दै थिई । उसको इज्जत र बेइज्जत मेरो पनि थियो ।
‘अन्तरी चुप छे भन्दैमा उसले लगाएका कपडा चुप छैनन् । तिनले धर्म छाडेको टुलुटुलु हेर्नु परेको छ । शिघ्रातिशिघ्र व्यवस्थापन गर्नुपर्यो नि !’
मेरो कुरा सुनेर बुहारीचाहिँ बोलेकी थिइन्; ‘भको पैसो दशैँ मनाम्दै तुरिगो । काँबाट किन्दिनु ?’
पैसाको समस्या नै परेको होला भन्ठानेर हजारको नोट थम्याउँदै भनेको थिएँ; ‘यसले माथिदेखि तलसम्मको जामाको कपडा र धागो किन; बाँकी बचे फिर्ता लेऊ; कम भए आफैँ थपथाप गर । सिलाउन तिमी आफैँ छँदैछ्यौ ।’
आलटाल गर्दै र सकस मान्दै बुहारी नजिकैको पसल गएकी थिइन् । फर्कँदा अन्तरीको अनुहार मलिन थियो । बुहारी भने मन्द मुस्कानका साथ पोलिथिन झोला हल्लाउँदै आएकी थिइन् ।
कपडा देखाउँदै भनेकी थिइन्; ‘दाजु, जुन आवश्यकता बढता महत्त्वपूर्ण छ, त्यो पहिला पूरा गर्नुपर्छ भन्ने तपैँको सिद्धान्तअनुसार नै स्कुल पोशाक किन्देकी हुँ ।’
म चकित भएको देखेर अगाडि थपेकी थिइन्, ‘त्यसको पोशाक हावाहुन्डरीले बेपत्ता पारेको थियो । दुई महिना देखिन् स्कुल जान बन्द थियो । दाजुको त्यै पेसोले अब जान पाउने भई ।’
३. नयाँ माइती
‘मैले गरे जति सबै तेरै लागि थियो । म तँसँग सम्झौता गर्न चाहन्थेँ । तैँले नै अविश्वास गरिस् । सम्बन्धको गाँठो एक्कै झट्कामा चुँडाइस् ।’
निवर्तमान ससुराको यस्तो बोली सुन्नासाथ मेरो मन तर्सिएको थियो । उनले छोराको बारेमा चर्चा गरेका थिए । छोराको कुरा सुनेर मेरो मन खिन्न भएको थियो । छोरो उनीहरूसँगै थियो । सासूससुरा दुबै मेरो नयाँ दाम्पत्य जीवन सञ्चालन भएको घरमा आएर कुरा गर्दै थिए ।
पतिले पारिवारिक कचिङ्गल बहन गर्न अस्विकार गरेका थिए । त्यसैले स्वविवेकले धरती त्यागेका थिए । उनीबिना पाँच वर्ष बिताएकी थिएँ । सासूससुराले हाभीलाई पहिले नै अङ्श दिएर छुट्याइदिएका थिए ।
यत्तिखेर भने मैले छोरो र आफ्नो अचल सम्पत्ति त्यागेँ । नयाँ जीवन शुरुआतका लागि दाम्चे गाउँबाट भागेर यहाँ गल्फडिया आएँ । दश वर्षको छोरोसँग बजार पुगेर फर्किन्छु भन्दै बिदा भएकी थिएँ ।
छोरो रोइरहेको छ भनेको सुन्दा दगुरेर छोरालाई भेटूँ र काखमा राखेर म्वाइँ खाइरहूँ भन्ने लागिरह्यो । तर व्यवहारमा त्यसो गर्न समाजले दिँदैनथ्यो ।
म निरीह मुहार लगाएर खडा भइरहेको देखेर निवर्तमान सासूले गह टिलपिल पारेर भनेकी थिइन्; ‘सोधखोजबिना नै घर त्यागिस् । आफ्नो छोरो भेट्ने दैलो सदाको लागि थुनिस् । एक शब्द पनि सोध्ने हिम्मत गरेकी भए तँलाई छोरी बनाएर अनमनाई दिन्थ्यौँ । सप्पै काम निको गरिस् तर प्रक्रिया मात्र गलत गरिस् ।’
ससुराको बोली सुनिएको थियो; ‘जे भा पनि नातिकी आमा होस् । घर सम्झन नसके पनि माइत सम्झेर आउने गर् है !’
४. को कति ठीक ?
यतिखेर म परलोकमा भडकिरहेकी छु । इहलोकमा मलाई मेरै सास खोसिदिए । मेरो अमनचयन गुमाइदिए । विश्वासको पहाड बनिदिँदा पनि अविश्वासको लोहोराले थिलथिलो तुल्याइदिए । मेरो तडपिरहेको आत्माले सम्झिरहेछ–
‘छोरो बाँचुञ्जेल उसको पसिना खाइस् । मरेपछि पनि उसको योगदान खान खोज्छेस् ?’
सासूले घृणित नजरले हेर्दै र मलाई कटाक्ष गर्दै भनेकी थिइन् । म जवाफविहीन टोलाइरहेकी थिएँ ।
त्यही मौका छोपेर ससुराले मनमा वचनरूपी वज्र प्रहार गरेका थिए, ‘छोरो थियो र तँ बुहारी थिइस् । छोरो बैकुण्ठधाम गयो । तँसँगको नातोको लहरो तत्क्षण नै चुँडियो । उसको सम्पत्तिको हक बिर्सिदे । खटाएर देको खा र सकेको गर् । तेरो भलो यसमै छ ।’
‘म तपैँहर्कै छोरालाई मेरो मनभरि राखेर बाँचिरहेकी छु । मेरो निश्चल प्रेममा शंका नगर्नुस् ।’
मेरा कुरा भुइँमा नपर्दै ससुराको आवाज सुनिएको थियो; ‘त्यो बोल्ने कुरा हो । गर्ने कुरा अर्कै छ । सुनबूढी हात पर्ने भएपछि कसले ज्यानप्राण नछाड्ला र ? गुलिया कुरा गरेर धन हात पार्ने; हात परेपछि छोराछोरी त्यागेर गुँड बदल्ने । तेरो तुच्छ नीति मलाई थाहा छैन र ?’
‘मेरो पतिव्रता धर्ममा शंका गरिरहे म सबैलाई छाडेर पतिसँग जान पनि सक्छु ।’
मैले रुँदै बोलेका शब्दको जवाफमा सासूको कर्कश ध्वनि सुनिएको थियो; ‘गर्नेले झ्याली पिट्दैन । कायरले मात्र धाकधम्की देखाउँदै हिँड्छ ।’
फलतः मैले विश्वास दिलाउन आफ्नै दैलोमा पासो लगाउन परेको हो ।
५. सम्बन्ध
‘दशैँको बेलामा पनि तँ किन निम्छरो भएको बाबु ?’ सबै केटाकेटी पिङमा झुत्तिएको बेला एक फुच्चे मलिन मुहार लगाएर टुलुटुलु हेरिरहेको देखेर मैले सोधेको थिएँ ।
ऊ जवाफ दिन सकस मान्दै थियो । मैले पटकपटक एउटै प्रश्न दोहोर्याएको थिएँ । ऊ मलाई नै अस्वीकार गर्ने पक्षमा देखिन्थ्यो ।
म फुच्चेलाई राम्ररी चिन्थेँ । ऊ गरिब बाबुको छोरो थियो । उसको बाबु भवानी आफ्नै कारणले गरिब थियो किनभने ऊ जति पैसा भए पनि रक्सी खाएर सिद्धयाउँथ्यो । रक्सीले मातेर समाजमा नाना थरी बक्दै हिँड्नाले ऊ घृणित पात्रका रूपमा चिनिन्थ्यो ।
जँड्याहा बाबुसँग फुच्चेले आफ्नो नाम जोड्न नचाहेर पटकपटक भनेको थियो; ‘म भुवन पौडेल हुँ । म कल्पना पौडेलको मात्रै छोरो हुँ ।’
६. जिम्मेवारी
‘हामी गरिप छौँ तर दामी छौँ । तेरो दुःख देख्छौँ र हाम्रो दशैँमा पनि तँलाई फुकाएर चराइरहेको छु ।
सानो सानेले वार्तालाप गरिरहेको देखेर म नजिकै गएँ । चारैतिर हेरेँ । भैँसी चरिरहेको थियो । भैँसीको नाथ्री सानेको हातमा थियो । ऊ बाहेक वरपर कुनै मानिसको अवशेष थिएन ।
ऊ भैँसी सुम्सुम्याउँदै भन्दै थियो, ‘मान्छेको दशैँमा आफ्नो सन्तानको हाडखोर चवाए भनेर चित्त नकुड्याउनु । संसार मायाले चल्दैन । परिस्थितिसँग मित लाएर मात्र चल्छ ।’
त्यत्ति कलिलो उमेरमा यस्ता रसिला कुरा गरेको सुनेर म दङ्ग परेको थिएँ । ऊ पाल्तु पशुलाई अति प्रेम गर्थ्यो । उसले आफ्नोपनको हिफाजत गर्न जानेको थियो ।
‘भुवन भाइ, भुवन भाइ ! सुतिरहेको अवस्थामा मैले बाबाको गोजीबाट पचास रुपियाँ फुत्काएँ ।’ सानेकी कान्छी दिदीले भनेको सुनेर ऊ कान ठाडा पार्दै थियो । म भने त्यहाँबाट हिँडिसकेको थिएँ ।
हिँड्दाहिँड्दै सानेले भनेको सुन्दै थिएँ; ‘राख् दिदी राख् । जड्याहा बाबाको गोजी नै रित्या । पैसो अन्त कतै नमास् । जोगाएर राख् । थपथाप गरेर तेल किन्नुपर्छ । मामूले भुटुन सकियो भनेको दश दिन भयो ।’
७. अभिनय
‘ह्याङह्याङ र ख्याङख्याङ ! तँ मुला दैत्यले मेरो देहमा दाह्रा गाड्न खोज्या । तेरो रगत पिउन पाए भने मात्र मेरो क्रोध शान्त हुन्छ ।’
बाध्यताले बहुलाही बनी मैले मनका कुरा नबुझिने गरी व्यक्त गरेकी थिएँ । अकस्मात् बदलिएको मेरो हाउभाउले शुरुमा ऊ शशंकित मात्रै बनेको थियो । इसारालाई अक्षरसः पालना गर्छु भन्ने उसमा अझै झिनो आश बाँकी नै रहेछ ।
मसँग बहुलाउनुको विकल्प थिएन । जथाभावी चिथोर्न थालेँ । कराएर जगतै थर्काएँ । आफैँलाई मात्रै नभई उसैलाई पनि लुछलाछ पारेँ । ऊ डरले परपरै रहन थाल्यो । म भने लाजै पचाएर जथाभावी गर्न व्यस्त रहन थालेँ ।
बीस दिनअघि म घरायसी काम गर्न भनी मलेसिया गएकी थिएँ । शुरुका दिनमा राम्रै थियो । पछिपछि घरमालिकले जिउ मालिस गर्न लगायो । गहका आँसु पचाएर जसोतसो काम गर्दै थिएँ । कल्पनाभन्दा बाहिर गएर मलाई गोडा नै मिच्न लगायो । त्यसपछि भने मेरो स्वभाव पूरै उल्टियो ।
उसले मलाई नेपाल फर्काउन सम्पूर्ण कागतपत्र तयार पारेर राहदानीसमेत हातमा राखिदिएपछि मेरो बोली निस्कियो, ‘आजसम्म आफ्नो लोग्नेको त गोडा मिचिएन । यस उमेरमा सात समुद्रपारि आएर तँ डिङ्गरको गोडामा तेलमालिस गर्नु भन्दा त बहुलाउनु नै निको !’
८. बँधुवाको बिन्ती
‘ओहालाई हामी दूध पिलाउँछु । बीस÷पचास टका दान दिइहाल्नुस् ।’
उसको टुटेफुटेको भाषिक कुरा सुनेर मेरो कन्सिरी तातेर आउँथ्यो । के गर्नु मैले ? म बबुरो विवश छु सानो ढकीभित्र गुडुल्किएर बस्न ।
म यस लोकमा कसैकसैको मुखबाट नागदेव भनेर पुकारिन्छु । कसैले भने शत्रु नै सम्झेर धारे हात लगाउँछन् र मार्न तम्सन्छन् । मेरो प्रजातान्त्रिक स्वतन्त्रता पूरै हननको अवस्थामा छ । मान्छे प्रजातन्त्रप्रेमी भएको ढोंग रच्छ तर ऊभन्दा निरंकुश र स्वेच्छाचारी धर्तीमा अर्को कुनै प्राणी छैन ।
म पनि ऊझैँ सजीव हुँ । मलाई पिटे दुख्छ । काटे उस्तै रगत चुहुन्छ । हामीमा फरक केही छैन । कसैले दुव्र्यवहार गरे उसलाई झैँ मेरो पनि अन्तस्करण चिमोटिन्छ । मेरो रोदनको भाषा म मात्र बुझ्छु अरू कसैले बुझ्दैन । फरक यत्ति हो ।
मेरो मालिक सपेरो मलाई ढाकीमा बोकीबोकी हिँड्छ र जगत्लाई तमासा देखाउँछ । मेरो नाममा पैसो बटुल्छ र आफ्नो स्वार्थी पेट पाल्छ ।
मैले मान्छेको गलागलामा चढ्नुपर्छ । मनोरञ्जन र आस्थाको केन्द्र बन्नुपर्छ । कहिले मानिस भयभित बनेको हेर्नुपर्छ । कहिले क्रोधित भएको त्रास सहनुपर्छ ।
खाने बेलामा मलाई भोकले मर्न नदिने गरी मात्र दिन्छ । गाउँठाउँ घुमाउँछ । मैले मुन्टो उठाएर फणा फिँजाई फुतुफुतु जिब्रो निकालिदिनुपर्छ । दर्शकहरू रोमाञ्चित हुन्छन् । त्यसलाई मैले आफ्नो सफलताको आशीर्वाद ठान्नुपर्छ ।
आखिरमा म मान्छेकै दास भएको छु । मेरो चेतनशक्ति र सामथ्र्य सपेराको कब्जामा छ । म फुत्किएर स्वजातिको वगालमा हराउन चाहन्छु । मसँग पनि अनेकौँ जैविक रुचि, आवश्यकता र क्षमता छन् । तिनलाई देखाउँदै म सच्चा सर्पको जिन्दगी जिउन चाहन्छु ।
अन्ततः भन्न चाहन्छु; ’ए मनुष्य के ममाथि यत्ति कृपा बर्साउन सक्छौँ ?’
२०७८–०७–१०
९. सानो माछो
पक्ष र विपक्षमा लामै तर्कवितर्कपछि न्यायालयले अन्तिम फैसला सुनाउने बेला मेरो मन भतभती पोल्न थाल्यो । बाहिरीभन्दा भित्री पीडा ज्यादा दुख्दो रहेछ ।
आफू फँसेकोमा भन्दा कैयौँ गुणा युवराज फस्न पुगेकोमा मन विचलित थियो । म विगतका पाना उल्टाउँदै गएँ ।
‘मलाई साधु भने भन् तर गुन्द्रुकमा इज्जत फाल्ने नसम्झी ।’
उसको हातमा रुपियाँ थम्याउँदा तर्कँदै र अस्वीकार गर्दै उसले भनेको थियो । म आफूले कमाएको उसलाई पनि बाँड्न चाहन्थेँ । शुरुआतमा ऊ भने नखरा पारिरहेछ भन्ने लाग्थ्यो ।
त्यसैले मैले भनेको थिएँ; ‘पुलिसको सानो जागिर खाएर बुद्ध नबने हुन्छ । अहिलेको युगमा समयअनुसार रत्नाकर पनि बन्न सक्नुपर्छ ।’
उसको नाकनिके अवस्थालाई भेदन गर्दै थपेको थिएँ; ‘हामीभन्दा माथिकाले दैनिक लाखौँलाख कुम्ल्याएर मालामाल बनिसके । हामीलाई सेवाग्राहीले चियापान खाऊ भनेर गोजीमा हाल्देको दुईचार पैसो खाइदिँदा प्रलयको भुइँचालो आए आओस् ।’
कसै गरे पनि ऊ पैसो पक्रन्नथ्यो । म चुपचाप एक्लै राख्थेँ । खाई न खाई पैसो जोगाएर वर्ष दिन भित्रमा विराटनगरमा घडेरी समेत किन्न सफल भएको थिएँ । अख्तियारको मुद्दाले त्यही घरेडी पनि खोसिँदै थियो र म भविष्यमा सरकारी सेवाका लागि अयोग्य हुने गरी बर्खास्त हुँदै थिएँ ।
अन्ततः ऊ पनि मेरो मतियार भएको फल भोग्दै थियो । मलाई ग्लानिले छोप्प थालेर भन्न पुगेको थिएँ; ‘न्याय नै दिनुहुन्छ भने श्रीमान्, युवराज चोखो छ । सारा कर्कुत म एक्लैले गरेको हो । सबै खाले सजाय म एक्लैलाई होस्; विषै नखाएको युवराजलाई सम्मानजनक रिहाई गरियोस् ।’
२०७८–०७–०९
१०. बोक्सी
’तुँ एतसँ कतो गेलही त माइरै देबो ! जखन हमर बेटी ठिक हेतै तखन तोरा छोइड देबै । बुइझलिही सुकमरिया ?’
मलाई बिजुली पोलमा टनटनी बाँध्दै सिकन्दर कुर्लेको थियो । सिकन्दरले मलाई पोलबाट फुत्किएर अन्यत्र गए मारिदिने कुरा अवगत गराएको थियो ।
पुरै गाउँ धन र शक्तिको पछि थियो । निर्धन र निरीहको पक्षमा कोही भए पनि आँखामै आँसु पचाउन बाध्य थियो । मनमा जति आक्रोश भए पनि मुख बन्द गर्न विवश थियो । हातपाउ बासका ठुटा बनाउन लाचार थियो ।
मेरा मान्छे परपरैबाट टुलुटुलु हेर्थे । सिकन्दरका मान्छे मेरो नजिकै आउँथे । थुक्थे, कपाल जगट्याउँथे, लात्तले हान्थे । मानौँ म मानव आकृतिको बदमास पशु हुँ र मैले जघन्य अपराध गरेकी छु ।
म हारगुहार मागिरहेकी थिएँ । दुबै छोरा र पतिको कसम खाँदै मैले अपराध गरेकी छैन भनिरहेकी थिएँ । मेरो क्रन्दन साउनका भ्यागुता कराए सरह भएको थियो । महोत्तरीको भूमिमा महाष्टमीको दिनमा मैले नर्के जीवन भोगेको पहिलो पटक हो ।
अन्ततः बियरको बोतलमा मानव मलमूत्र घोलेर ल्याए । पुरनी, प्रमिला र अनिलले टाउको समाए र मुख च्याते । मैले घटघट नपारुन्जेल सिकन्दरले मुखमा बोतल कोच्याई रह्यो । पटकपटक गरी तीनचोटी मलमूत्र कोच्यायो ।
मलाई लागेको एउटै आरोप थियो– मैले सिकन्दरकी तेह्र वर्षे छोरीलाई टुनामुना गरेर रोइरहने बनाएँ रे !
०२ कार्तिक, २०७८
११. निभेको बत्ती
‘ई पुलिसबालाके माइते माइते एनेसँ भगा देबै ।’
प्रहरीलाई पिट्दैपिट्दै भगाउने जनआक्रोश सुनेर सारा प्रहरीहरूको मनमा ढ्याङ्ग्रो बजेको थियो । हाम्रो हात, खुट्टा र मुख फुक्का देखिए पनि कर्तव्यको साङ्लोले बाँधिएका थिए । आक्रोशित भीड अझ क्रोधित बन्दै गएको थियो ।
‘जनतासँग मुख लाग्नुहुन्न । उनीहरूको अन्तस्करण चिमोट्नुहुन्न । हात छाड्ने काम त भुलेर पनि गर्नुहुन्न । टीकापुर काण्ड फेरि दोहोरिने र दोहो¥याउने हर्कत गर्नुहुन्न ।’
हाम्रा अफिसरको यस्ता गुलिया र रसिला कुरा सुनेर हामी ‘एस सर’ भन्दै अन्धो अनुसरण गथ्र्यौँ । ढुङ्गामुढा आफ्नो टाउकामा थापेर अफिसरहरूको उचाइ बढाउन अभ्यस्त रहन्थ्यौँ ।
पहिले त हाम्रो संसारमा प्रजातन्त्र हराएको थियो । अहिले पनि उत्ति साह्रो प्रजातन्त्र आएको छैन । र; जनअपेक्षालाई सही ढङ्गले सम्बोधन गर्ने हो भने सुरक्षा निकायमा प्रजातन्त्रको ढुकढुकी मात्र पस्नुपर्छ । पुरै प्रजातन्त्र पसेमा जनअपेक्षा कुण्ठित हुन्छ । राजनीति हावी हुन्छ ।
म मनोद्वन्द्वमा फँसेकै बेला स्थानीय जनताले चारैतिरबाट घेरेका थिए प्रहरी थानालाई । मेरो कमान्डिङमा सत्र जवानले थाना वरपर कडा सुरक्षा गरिरहेका थिए ।
‘पुलिसने हमर नरेशके माइरके लटका देलकै । तहिद्वारे तोरोसभके माइरके लटकेबै ।’ नरेशलाई मारेर झुन्ड्याएको आरोप लगाउँदै प्रहरीलाई पनि उस्तै हालत बनाउने भीडबाट उद्घोष सुनिँदै थियो ।
चोरी गर्दागर्दै रङ्गेहात पक्राउ परेको नरेशले हिरासतको भेन्टिलेसनमा झुन्डिएर आत्महत्या गरेछ । सिसिटिभीले सारा कुरा स्पष्ट देखाउँदादेखाउँदै भीड भेडोजस्तो भएकोमा हामी हैरान थियौँ । ढुङ्गामुढाको वर्षाबाट जोगिँदै थानालाई जोगाउँदै थियौँ ।
हेर्दाहेर्दै ढुङ्गामुढाले एक जवान भुक्लुक्कै ढल्यो । काँधमा बन्दुक झुन्ड्याई टाउकाबाट बगिरहेको रगत दुबै हातले रोक्तै घाइते जवान कुर्लेको थियो; ‘सिसिटिभी हेर्न खटाएको एक जवानको लापरबाहीले हामी निर्दोषले जनताको ढुङ्गामुढा खानु यो कहाँसम्मको न्याय हो ?’
०३ कार्तिक, २०७८
१२. ख्यालठट्टा
‘गाउँछ गीत नेपाली; ज्योतिको पंख उचाली’
असोज २२ गते विहान पाँच पन्ध्र बजे मेरो गोजीले यस्तो सुरिलो भाका हाल्यो । हिँड्दाहिँड्दै हत्तपत्त मोबाइल उठाएर बोल्न सुरु गरेँ ।
‘मर्निङ वाक गर्दै हुनुहुन्छ कि क्या हो ?’ परिचित आवाजजस्तो लागेर ‘हजुर’ भनेँ । त्यसबखत लक्ष्मीकान्तजी र म पानीमा रुझ्दै र ओत लाग्दै रूपनगरबाट वस्तिपुर पुगेका थियौँ ।
‘एकाविहानै केको वाकव्याक गर्नुहुन्छ ? बिरामी मान्छे औषधी खाएर ओछ्यानमा लडिराख्नुपर्ने ! तपैँको चालढाल निको छैन जस्तो छ है अचेल ।’
अर्को व्यङ्ग्यको झटारो खाइसकेपछि नम्बर हेरेँ– नाम सेभ थिएन । मसँग यस्तो आत्मीय कुरो को गर्दै छ भन्ने पनि ठम्याउन सकेको थिइनँ ।
देवराज अधिकारी बेलाबेलामा मलाई अपरिचित फोनबाट यस्तै उट्पट्याङ कुरा झिकेर र स्वर बिगारेर आपतमा जाक्थे । भ्रमबस उनै हुन् भनेर मुखबाट फुत्किहालेछ; ‘देवराज; धेरै नछले हुन्छ ।’
’मिलेन’ भन्दै गलल हाँस्दै फेरि उताबाट ध्वनि सुनिएको थियो; ‘तपैँले मेरो नम्बर किन मोबाइलबाट उडाउनु भो ? अब आफैँ चिन्नुस् । म मरिगए भन्दिनँ ।’
म अक्कबक्क थिएँ । दश वर्षपूर्व नै परमधाम गएका मित्रको नाम लिएर हुस्सिएको थिएँ । मेरो गाउँका देवीभक्त तिमल्सेना पनि बोल्दा दिल खोलेर हाँस्थे । भोजपुरमा पढाउँथे । उनै पो हुन् कि भन्ठानेँ तर बोल्न मुखलाई दुःख दिइनँ ।
’लघुकथाको किताब प्रकाशन भो ? विद्यावारिधीको पढाइ श्रीगणेश भो ? अब तपैँको शरीर सकसमुक्त भो ? अहिलेसम्म साहित्यमा नयाँनौलो के गर्नुभो ?’
मेरा सामु मोबाइलबाटै प्रश्नको हिमाल ठडिएयो । प्रश्न सोध्ने स्वर पत्ता लगाउन नसकेर म अझै रणभुल्लमै थिएँ ।
पुन ः दिल खोलेर हाँस्दै सोधियो; ’चिने चिन्नुस्; बिर्से नचिन्नुस् । हाइकु बारे अनुसन्धान कहाँसम्म पु¥र्याउनु भो ?’
‘हजुर्का हरेक प्रश्नको सोलोडोलो एउटै उत्तर छ मसँग– सप्पै कुरा कोरोनाले खायो । माफ गर्नुस् ।’
मैले बोली टुङ्ग्याउनासाथ ख्याल आयो– हाइकु विधामा ज्यानै दिने पूर्वाञ्चलका पोखरेल थरका एक हाकिम थिए । म विरामी छँदा बरोबर अस्पतालमा भेट्न पनि आएका थिए ।
कहिल्यै ठट्टा नगर्ने र सधैँ गम्भीर भएर गम्भीर कुरा गर्ने ती मित्रलाई बल्ल चिनेँ । उनको बदलिएको चालढालबाट म छानाबाट खसेको थिएँ । मित्रलाई पनि समयले खारेर गम्भीरबाट चञ्चले हुने बनाएछ भन्ठानेँ ।
हत्तपत्त भनेँ; ‘सरी हेमराज सर ! बल्ल चिनेँ ।
उताबाट जवाफ आएको थियो; ‘राज हैन, सागर चैँ हुँ म ।’
२०७८÷०६÷२३
१३. झोक
‘म खुल्लमखुल्ला छु । जाँजाँ र जेजे चेक गर्नुछ बिनासोधखोज गर्न सक्नुहुन्छ । तर बिनासित्ती दुःख देको जोखिम भने मोल्नुपर्नेछ ।’
यात्रारत् एक माक्सधारी ठिटोको जवाफमा यस्तो थियो । मैले उसलाई झोलाभित्र के छ भनेर सोधेको मात्र थिएँ ।
त्यसबेला म दशगजा क्षेत्रमा सशस्त्र प्रहरी ड्युटीमा थिएँ । मेरो काम मूलबाटामा ढाट तेर्साएर रुङ्नु थियो । अवैध मालसमान ओसारपसार हुन नदिनु र सीमा सुरक्षा गर्नुथियो ।
ठिटोले झोलामा नयाँपुराना साडी, ओड्नेओछ्याउने साथै थरीथरीका खानेकुरा बोकेको थियो । ऊ बाइकमा थियो । अनुहारमा कालो माक्स थियो । उसको जिउडाल चिनेचिनेजस्तो र आवाज सुनेसुनेजस्तो लागेको थियो ।
उसको बोली सम्झँदा झनक्क रिस उठिहाल्थ्यो । कुनै यात्रुसँग बहस नगर्ने र यात्रुको ज्यादती समेत सहने शिक्षा घोकाएर हामीलाई ड्युटीमा पठाएको हुन्थ्यो ।
प्रायः गाउँका सोझासीधा मानिस भनेको खुरुक्क मान्थे । टाठाबाठाहरूले नै हामीलाई सताउने गर्थे । कारबाही गर्न खोज्दा माथिल्लो निकायबाटै चेतावनी खेप्नुपथ्र्याे । सम्झेर ल्याउँदा सीमा सुरक्षाको जागिर निल्नु न ओकल्नु हुन्थ्यो ।
म मनोगन्थनमा व्यस्त रहेकै वखत ठिटो मेरो नजरबाट ओझेल परिसकेको थियो । उसको हेय र तुच्छ व्यवहार अनि कर्कश बोली मनमा बिझाइरहेकै थियो ।
नजिकै उभिएर विवाद सुनिरहेका पसलेले भनेका कुराले पो म झसङ्ग भएको थिएँ । उनको कथन थियो; ’ठिटो यही गाउँकै जनक हो । माक्स खोलेको भए तपैँ पनि चिन्नुहुन्थ्यो । ऊ प्रसुति व्यथा लागेकी आफ्नी दिदीका निम्ति बन्दोबस्तीका सामान लिएर अस्पताल जाँदै थियो ।’
कार्तिक ०२, २०७८
१४. मनको बह
तँ एक्लै परलोक गइहालिस् फगुनी ! हाम्रा दुई छोरा मिलेर मलाई भैँसी बाँध्ने किलामा बाँधेका छन् । ताउरमाउर गर्छन् । भनेको नमाने खान नदिई तड्पाएर मार्छौँ भनिरहेका छन् ।
अहिलेसम्म त प्राण राख्न खान दिएका छन् । सुत्न भने रातभरि भैँसीको बाहिरी थलो छ । दिनभरि भित्री थलो छ । आफ्नै कोख बैरी भएपछि कसको के नै लाग्दो रहेछ र !
तँ आफूलाई मात्र दोष नदे फगुनी ! मेरो खुनमा पनि दोष छ । हामीले समातेको र लिएको संस्कारमा पनि दोष छ । सबभन्दा बढता त हामीले छोराहरूमाथि गरेको अतिशय प्रेममा दोष देख्छु म त !
एक दिन ठूलो छोराले भन्यो; ‘बाबुजी, हमरा भिन्न क्या देही ।’
उसको अंश लिएर छुट्टिने चाहनालाई मैले सहर्ष स्वीकारिदिएँ । भएको चलअचल सम्पत्ति जेठा, कान्छा र मलाई गरेर तीन भाग अंश लगाइदिएँ । व्यापार बिजनेस गर्न सुको पैसा छैन भनेर ङिच्च गरे । शिक्षण पेसामा रहँदा सञ्चयकोशमा जम्मा भएको चार लाख झिकेर आधाआधा बाँडिदिएँ ।
पैसा पाउँदा खुब खुशी भए । मैले खबरदारी गर्दा सचेत छौँ भनेर विश्वास दिलाए । किराना सामान किनेर पसल थापेका थिए । दुलहीहरूलाई साहूनी बनाएका थिए । बरोबर कुनै गुनासो गर्ने ठाउँ नै दिनौँ भनिरहेका थिए ।
बढेका, पढेका र छुट्टिएर आआफ्नो लगनी पक्रेका छोराहरूलाई कचकच गर्न हुन्न भन्ने लाग्यो । मैले वास्ता गर्न छाडिदिएँ ।
हातमा पैसा खेलाउन पाएपछि जोईपोइ दुबै थरी रौसरङमा डुबेर पैसा तुर्याएछन् । जाँडरक्सी खाने र खुवाउने भएछन् । व्यापार टाट पल्टेछ ।
‘बाबु, निक व्यापार करबै । अर दो लाख दे ।’ कान्छोले दुईलाख मागेको सुनेर जेठाले आफ्नो नाममा जग्गा पास गर्दिन भन्यो । दुबैको प्रस्ताव अस्विकार गर्दा कागजमा सही गर् भन्दै मेरो यस्तो हाल बनाए ।
२०७८–०६–२०
१५. लक्ष्मी–सरस्वती स्मरण
‘भैलिनी आइन् आँगन; घुमीघुमी नाच
सधैँ आउँछ आठ बजे लघुकथा वाचन ।
फूलैफूलको सुभाषले मनै अघाउला
हाँसीखुशी चाड माने श्री भित्र्याउँला ।
हे औँसी बार गाई तिहार भैलो ।’
आँगनभरि भैलिनीहरू नाच्दैगाउँदै रमाइलो गरेको देखेर उनीहरूको ध्यान खिच्न मैले पनि भट्याएको थिएँ;
‘नानीहरू आएछौ; धेरै बेर भैलिनी गाएछौ
घोक्रो पनि सुक्यो; आखिर के नै पाएछौ ।
बरु देओ आसिक; धनधान्य भइरहोस्
सधैँ यस्तै नाच्ने–हाँस्ने दिन आइरहोस् ।
हे औँसी बार गाई तिहार भैलो ।’
मेरो आशय बुझेर उनीहरूले आसिक दिँदा भनेका थिए;
‘लक्ष्मी जयन्तीको यस पुनित घडीमा
धनसँगै बस्न यहाँ मनले समेत पाओस् ।
देउसेभैलेको सोच सधैँसधैँ पुरा होओस्
सर्वदा यस घरले साहित्य जन्माइरहोस् ।
हे औँसी बार गाई तिहार भैलो ।
दिएको दक्षिणामध्ये उनीहरूले फूलको थुँगा र सेलरोटी मात्रै उठाएका थिए । अरू सबै आफ्नै काममा लगाउन आग्रह गरेका थिए । साँच्चै गज्जवले रमाएका थिए ।
उनीहरू जाँदाजाँदै सुनिएको थियो; ‘हामी आयौँ; पर्व मनायौँ; खुशी मन लिएर फर्कियाँै । फेरिफेरि आउन पाइयोस् । हरेकको मनमा अमनचयनले वास गरोस् । लक्ष्मीका मात्रै हैन सरस्वती भोका पनि बनियोस् । हरेक वर्ष घरघरबाट साहित्य फुलोस् र फलिरहोस् ।’
उनीहरू विदा हुनासाथ बाले मलाई हकार्दै सोध्नुभएको थियो; ‘पैसो चाइन्जो कम दिइस् क्यारे नलिई गए । क्या हो केटा । देउसीभैली गाएको पनि अर्कैअर्कै गाउँथे ।’
‘यिनरू रमाउन निस्केका हुन्, कमाउन होइन, बा । हामीले देको फूल र खानेकुरा लिए त । आसिक दिइहाले ।’ मेरा कुरा सुनेर बा नाकनिक गर्न थाल्नुभयो ।
मैले पुनः भनेको थिएँ; ‘यत्तिमै उनरू सन्तुष्ट छन् । हामेरूले पनि सन्तोक गर्नुपर्छ ।’
वास्तवमा उनीहरू सांस्कृतिक पर्वसँगै महाकविको स्मरण गर्दै हिँडेका थिए ।
२०७८–०७–१४
१६. रागे नाति
‘मेरो नाति ठूलो मान्छे बन्छ । जनताको आशा र भरोसाको नेता बन्छ । दुःख आफैँ पिउँछ र सुख अरूलाई बाँड्छ ।’
मेरा बाजे नथर साहूको यस्तो कथनले म मख्ख हुन्थेँ । गाउँघरतिर मेरो बढ्दो प्रभाव उहाँलाई मन परेको अनुभूत हुन्थ्यो । त्यस हरिरावा गाउँमा दिनानुदिन मेरो बोलबाला बढ्दै गएको गाउँलेहरू भने खासै मन पराउँदैनथे ।
वरपरका छरछिमेकी कसैले पनि आफ्ना बच्चाहरूले मसँग दौडधुप गरेको रुचाउँदैनथे । तसर्थ कसैलाई पनि मसँग खेलदौड गर्ने र हिँडडुल गर्ने छुट थिएन । आफ्ना आमाबाबुबाट पिटाइ खाएको बिर्सेर प्रायः साथीहरू जम्मा हुन्थे । म उनीहरूको नेता हुन्थेँ । स्कुल जाने बहानामा दिनभरि हामी बरालिन्थ्यौँ । स्कुल छुट्टी भएपछि घर पुग्थ्यौँ ।
स्कुल छुट्दा साथीहरूको पढाइ कमजोर हुँदै गएछ । म भने दिनानुदिन तेज बन्दै थिएँ । कारण, घरमा बाजे मलाई कडाइका साथ पढाउनुहुन्थ्यो । अरू बेला उहाँले जति छुट दिए पनि पढ्ने बेला भने उहाँजस्तो खरो अनुशासन लाद्ने मान्छे विरलै थिए । म उहाँको स्वभावबाट भलिभाँती परिचित थिएँ ।
चारैतिर तिहारको रौनकता लागेको थियो । एक दिन विहानै उहाँले मलाई प्रेमले उठाउनुभयो । रागे कुकुरसँगै लगेर पोखरीमा नुहाइदिनुभयो । त्यत्तिउँजेल घरमा छरछिमेकी जम्मा भइसकेका थिए । मलाई रागेको जस्तै चारहात पाउ टेकाउनुभयो । त्यसैसँग टीकामाला लगाइदिँदै कुकुर तिहार मनाउनुभयो । एउटै थालमा खानेकुरा दिनुभयो । रागे खान थाल्यो । म हेरिरहेँ ।
बाजे भुत्भुताएको सुनिरहेको थिएँ, ‘तँ र रागेमा केही फरक छैन । रागेको उजुरी गर्न एकाविहानै यत्तिको मानवसागर कहिल्यै उर्लेन । मेरो नातिबाट बढुवा भएर तँ रागेको पिता भइस् ।’
२०७८–०७–१३
१७. ससुराप्रेम
हुनवाला ससुरा मलाई सकी नसकी लखेटिरहन्थे । कारण म बुझ्न सक्तिनथेँ । खालि म लखेटिन्थेँ । उनका आँखा चिक्सा तर कामुक देखिन्थे । म शङ्कालु नजरले हेर्थेँ ।
म त्यस गाउँमा भित्रनासाथ उनकी पत्नी वितेकी थिइन् । लगातारको एक हप्ते ज्वरोले मेरा पतिले पनि परमधामको यात्रा तय गरेका थिए । उनी विधुर बनेका थिए; म विधुवा भएकी थिएँ ।
घाँसपात र मेलापात गर्न जाँदा वा फर्कंदा एकान्त भेट्यो कि मलाई एकोहोरो हेरेर ¥याल चुहाउन थालिहाल्थे । उनी बोल्न खोज्थे । आइज मेरै बाहुपासमा सर्पझैंँ बेरिन आइज भनेजस्तो लाग्थ्यो ।
उनी सत्तरी कटेका म बीस वर्ष टेकेकी हामी बीचको अनमेल सम्बन्ध असम्भव थियो । म हुँदै हुन्न भनेर टाप कस्थेँ । उनी पर्ख र कुरा सुन भन्थे । मलाई भयले गाँज्थ्यो । म अन्धाधुन्ध दगुरेर क्षणभरमै अलप हुन्थेँ ।
म मनको भय अरूलाई सुनाउन सक्तिनथेँ । किनभने उनका छोरासँग मेरो दोश्रो विवाहको कुरा स्वयम् मेरा सासूससुरा गरिरहेका थिए । अर्कातिर म अरूसँग भएको बेला भने उनी मलाई पुलुक्क पनि हेर्दैनथे ।
म उनका छोरासँग जोडा बाँधिन आतुर थिएँ । त्यसमाथि समाजमा नभएको काम हुँदै थियो– सासूससुराले नै कन्यादान दिने ।
मेरा बाबामामूलाई साक्षी राखेर कन्यादान दिइसकेपछि सासूससुराले भनेका थिए; ‘छोरो थियो त तिमी बुहारी थियौ । छोराले धर्ती नै त्यागेपछि तिमी छोरीमा परिणत भयौँ । आज हामीले रहर पुरा गर्यौँ । नयाँ दाम्पत्य जीवन शुभ बनोस् ।’
मेरो मनमा खुशी र सम्मानसँगै भयले घाँटी अठ्याइरहेको थियो । नयाँ घरमा भित्रिएको दुई घण्टापछि नै मेरो मनमा मात्रै हैन जीवनमै भुइँचालो गएको थियो ।
म एक्लै भएको मौका पारी उनै ससुरा मेरो कोठामा पसेर भनेका थिए; ‘मैले अधर्म पचाउन सकिनँ । पैला नै भन्न खोज्या थेँ । मेरो छोरो एडस् पीडित छ । तिमी आफ्नो प्राण आफैँ जोगाऊ ।’
२०७८÷०७÷१२
१८. शिखाको शक्ति
‘एई पण्डित ! तिमी मलाई शासनशैली नसिकाऊ । आफ्नो पण्डित्याइँ गरेर जनता उल्लू बनाउन छुट पाएकै छौ । जाऊ उल्लू अभियानमा सरिक भएर पुख्र्यौली परम्परा चलाऊ ।’
राजा धनानन्दको कुरा सुनेर चाणक्यको अन्तस्करणमा ठूलो चोट लाग्यो । उनी संसार विजय गर्ने सिकन्दरको अभियानबाट त्रस्त थिए । उनले अखण्ड भारतको परिकल्पना गरेका थिए । शक्तिशाली तर न्यायप्रेमी राजाको छत्रछहारी पाउन सके मात्र जनता सुखी हुन्छन् भन्ने उनको सोच थियो । आफ्ना राजा धनानन्द जनता बीच अलोकप्रिय भएकोमा उनको मनमा आँधी चलिरहेको थियो ।
आफ्नो मनको असन्तोष सुनाउने इरादाले उनले राजा समक्ष पुनः आग्रह गरेका थिए, ‘महाराज, जनताबाट कर लिनुपर्छ र त्यसको उपयोग जनताकै सुखसुविधामा लगाउनुपर्छ ।’
राजाले प्रत्युत्तर नदिई सोचमग्न भएकै बेला उनले थपेका थिए, ‘तर यहाँ जनताले तिरेको कर राजसंस्थाको विलासितामा खर्च हुन्छ । जनताको आँसु र खुनको दुरुपयोग गरिरहे त्यस शासकको मात्रै हैन उसका सन्ततिको समेत भलो हुँदैन ।’
राजा रिसले चुर हुँदै गलहत्याएर सभाबाट निकाल्न घचेट्दा चाणक्य भुइँमा पछारिए । लड्दा टाउकोमा बेरिराखेको शिखा फुस्यो । त्यही शिखालाई सुम्सुम्याउँदै उनले भनेका थिए, ‘राजा धनानन्द, आजैका दिनदेखि तिम्रो मगध शासनमा धमिरा पस्यो । तिमीलाई सत्ताको मात चढेछ । तिमीलाई सत्ताच्युत नगरी म यो शिखा समेट्दै समेट्तिनँ ।’
त्यसपछि उनले १८ वर्षे चन्द्रगुप्तलाई प्रशिक्षित पारे । तिनै चन्द्रगुप्तले धर्मानन्दलाई सत्ताच्युत गरे । अन्ततः राजाको रूपमा चन्द्रगुप्त र प्रधानमन्त्रीको रूपमा चाणक्यले मगधको सत्ता समाले ।
२०७८–०६–१३
१९. माफ गर्नुस्
‘चैती काकीको सँगमा हामी आइरहेछु । तपाईं गोलचक्कर चौकमै रुक्नुस् । हामी आइहालेछु ।’
मर्निङ वाकमा मलाई उछिनेर अघि दौडेका दुई नारीमध्ये जवान केटीका मुखबाट निस्केको ध्वनि सुनेर म अवाक् भएको थिएँ । ऊ मैथिली मातृभाषा प्रभावित नेपाली भाषामा मोबाइलवार्ता गरिरहेकी थिई ।
घरी उनीहरू दगुर्थे, घरी हिँड्थे । घरी भने उभिएर लामो सुस्केरा काड्थे । म उनीहरूको समीप पुगिहाल्थेँ ।
‘तुँ अपने निर्णय केनेछी । हमरा कोनो दोख नई छै । निक हेतै आ बजा हेतै । तोरो अपने माथापर लैला परतै ।’ अर्की अधबैँसे नारी भनिरहेकी थिई ।
उसले दोष आफूले नलिने र जसअपजस आफ्नै टाउकामा बोक्नुपर्ने बोधले केटी केही निरास भएकी थिई । बातचितबाट बुझेअनुसार केटीलको सामाजिक विवाह भएको महिना दिन पनि वितेको रहेनछ । दुई साता अघि नै लोग्नेको भिसा आएर कतार उडेछ । केटी माइती गाउँको रामनाथ खरेल साथीसँग २०७७ सालमै प्रेमविवाह गरेर विवाहदर्ता समेत गराएकी रहिछ । इज्जत बचाउन भन्दै ठूलो धनराशी खर्च गरेर उसको विवाह जबरदस्ती गर्दिएको रहेछ ।
फलैचामा पुगेर अधबैँसे थ्याच्चै बसी र पुर्पुरामा हात लगाउन थाली । परको लोकमार्गमा केटो हात उठाएर इशार गर्दै थियो । केटी मात्रै तुफानसाथ दौडिई र हेर्दाहेर्दै दुबै अलप भए । पन्ध्र मिनेटपछि एक प्रौढ नारी र दुई युवक बाइकमा आए । अधबैँसेसँग कुराकारी गरे । तीमध्ये एउटाले हडबड गर्दै मोबाइल डाइल ग¥यो ।
‘प्रहरी दाइ, बाइकमा आउने केटाले हाम्री भाउजू भगायो । त्यसलाई पाता कस्नुस् त हामी आउँछौँ ।’
उताबाट जवाफ आएको थियो, ‘विवाहका फोटाहरू देखाउँदै वैधानिक कागजपत्र पेस गर्नेको पक्षमा कानुन छ । दुबैको विवाहयोग्य उमेर रहेछ । उनीहरूलाई छाड्न वाध्य भयौँ ।’
२०७८–०६–१९
२०. विचार र अनुभूति
एक पटक यस सृष्टिको कल्याणका खातिर भन्दै दुई शत्रु बीच आमनेसामने भएर अन्तरक्रिया भएको थियो ।
‘एई, तँ मान्छेलाई अलमल्याउन माहिर छस् । वर्तमानलाई ओल्टाईपल्टाई गरेर पनि जीवन चल्छ र ?’
शत्रु–१ को विचार सुनेर शत्रु–२ को अनुभूति केहीबेर अलमलमा प¥यो । उसले शत्रु–१ का कुरामा निकैबेर गम खायो । केहीबेरमै उसलाई दिव्यज्ञान प्राप्त भएझैँ लाग्यो । आफूले आफ्नै स्वभाव कुल्चेको ठहर भयो र तुरुन्तै सतर्क बन्यो ।
‘मेरो प्रश्नको जवाफ दिन नसके मसँग नै लम्पसार परेर क्षमा माग्दा भइगयो नि ! किन आलटाल गरिराख्नु प¥यो ?’
शत्रु–१ कोे व्यङ्गयात्मक विचार र कटु कुरा सुनेर शत्रु–२ को अनुभूतिलाई खपिनसक्नु भयो । भित्री मनदेखि नै रिस उम्लेर आयो ।
रिसाउनु र रिस प्रकट गर्नु शत्रु–१ को काम हो; आफ्नो हुँदै होइन भन्ने सोचेर शत्रु–२ ले सहजभावमा भन्यो; ‘सरी, अहिले केहीबेरलाई छुट छ भन्दैमा मख्ख नपर । म र तिमी बीच आकाश–जमीनको सम्बन्ध छ । म भए ठाउँमा तिम्रो प्रवेश निषेध छ । तिमीकहाँ म आफ्नो स्वभाव लिएर जाने कुरै आउन्न ।’
शत्रु–१ सोचमा डुबेकै बखत शत्रु–२ को अर्को स्वर थपिएको थियो; ‘तिमी मनुष्यलाई दास बनाउँछौ अर्थात् कैद गर्छौ । म मनुष्यलाई सम्पूर्ण रूपले दासत्वबाट मुक्ति दिलाउँछु ।’
अन्ततः दुबैको अन्तरक्रियाबाट मनुष्यलाई बाहिरी जगत् शत्रु–१ ले विचरण गराउने कुरा भयो । भित्री जगत् भने शत्रु–२ ले घुमाउने निचोड निस्कियो । यसै कुरामा ल्याप्चे लगाएर उनीहरू दुबै आआफ्नो स्थानमा रवाना भए ।
ती दुई थिए– शत्रु–१ को भूमिकामा मनुष्यको ‘विचार’ र शत्रु–२ चाहिँ मनुष्यको ‘अनुभूति’ ।
२०७८–०६–१५
२१. महाचोर
‘मिल्न सके सबै मिल्छ; नसके झगडाको बीउ बन्छ । तिमरू के गर्दा रछौ; म हेर्दै छु ।’
यसखाले खबरदारीका साथ मैले पोलेको मुसाका पुच्छरहरू आफ्ना बच्चाहरूलाई दिएको थिएँ । उनीहरूले पनि रमाईरमाई नुनसँग चोबेर खाएका थिए ।
‘मुसाको पुच्छर त यत्ति मिठो हुन्छ । झन् पोलेको मुसाको शरीर खान पाए कति काइदा हुन्थ्यो !’
कान्छी छोरीको इच्छालाई थुम्थुम्याउँदै जेठो बोलेको थियो; ‘सप्पै खान पाइन्छ । बाबा मुसाको मासु सफा गर्दै हुनुहुन्छ । यसरी हैन पकाएर रस हालेको मुसाको मासु र एक थाल भात मज्जाले खान भेटिन्छ ।’
‘दाजु; हिजो घरमै मुसा मारेको थियो । किन नखाएर फ्याकेको ?’
बहिनीको सवालको जवाफमा जेठाको स्वर सुनिएको थियो; ‘घरायसी मुसाहरू गन्हाउँछन् । वनका मुसा गन्हाउँदैनन् । स्वादिला हुन्छन् ।’
‘यत्ति स्वादिष्ट हुँदा पनि अरू जातका मान्छेहरू आफूले परै जाओस् हामीले मुसा खाँदा पनि किन घिनाउँछन् ?’
कान्छो छोराको जिज्ञासाको मुख बन्द पार्न जेठाले जवाफ दिएको थियो; त्यो त सानैदेखि लागेको बानी र पारिवारिक सोचमा भर पर्छ ।’
कुरा सुनिरहेकी आमाले मसला पिस्दै भनेकी थिइन्, ‘हाम्रो जात मुसा खाने हो । हामी प्रकृति पुज्छौँ । प्रकृतिको उपहार निःशुल्क लिन्छौँ । प्राकृतिक जीवनशैली जिउँछौँ ।’
मुसाको मासु परपरी भुट्दै मैले पनि थपेको थिएँ; ‘किसान मरेर काम गर्छ; खेतमालिक बसेर फाइदा लुट्छ । उसभन्दा पहिले मुसाले लुट्छ । त्यही मुसालाई म लुट्छु ।’
‘किसानको पसिनाबाट बसीबसी लाभ खाने खेतमालिक हो; किसानको मेहनत सित्तैमा चोर्ने र आफ्नो भकारी भर्ने मुसा हो । उसो भा मुसाहरूलाई उठिबास लाउने हजुर चाहिँ के हुनु भो बाबा ?’
जेठाको प्रश्नले मलाई नाजवाफ परेको थियो । हजुरलाई कस्तो पार्यो कुन्नि ?
(उराँवटोल प्रदक्षिणपश्चात्)
१०÷०४÷२०२१ उदयपुर, सिद्धार्थटोल ।
२२. सरम
‘सिर्जनाको सिर्जनशीलता किन ओइलिएको अचेल ? तपैँहरूको के स्पष्टीकरण छ ? बुझूँ न ।’
प्रधानाध्यापकको प्रश्नले शिक्षकहरू सकसमा परेका थिए । किनभने दश कक्षाकी प्रथम विद्यार्थी सिर्जना विद्यालय नियमित आउँथिन् । सबै शिक्षकहरूकी आँखाकी नानी थिइन् । शिक्षकले पढाउँदा ध्यान दिएर सुन्थिन् । सहकर्मी साथीहरूलाई सोधेको प्रश्नको जवाफमा समेत एक चित्त लगाउँथिन् ।
शिक्षकहरूले उत्कृष्ट ग्रेड ल्याएर सिर्जनाले एसइई परीक्षामा विद्यालयको इज्जत जोगाउने छिन् भन्ने आशा राखेका थिए । यद्यपि प्रथम त्रैमासिक परीक्षाको रिजल्ट हेरेर निरास थिए । परीक्षा परिमाणलाई सुधार गर्ने विषयमा छलफल हुँदै थियो ।
‘केही विषयमा साह्रै कमजोरी देखियो । सिर्जना त अघिको अघि हुनुपर्ने हो, तपैँहरूलाई प्रश्न सोध्दिनन् ? उनको स्तर पनि खस्केको देखियो । कार्यमूलक अनुसन्धान गर्नुपर्ने भो ।’
प्रधानाध्यापकले अङ्ग्रेजी पढाउने राजकुमार शिक्षकतिर फर्केर भने । राजकुमार चिन्तामा डुबे । कक्षामा पुगेर छलफल चलाए । चित्त बुझ्दो कारण फेला परेन ।
अभिभावकहरूसँग भेटघाट गरे र केही समस्याहरू महसुस गरे । आफूबाट समाधान गर्नसक्ने कुरामा सचेत भए । व्याख्यान विधिको प्रयोगमा कमी ल्याए । प्रयोगात्मक विधिमा सबैलाई सक्रिय पार्न खोजे । केही मात्रामा सुधार अवश्य भयो तर कसैले प्रश्न सोध्दै सोधेनन् । अझै समस्याको जरो पत्ता नलाग्दा राजकुमारको चिन्ता कम भएन ।
मिल्ने साथीसँगीहरूसँगको गोप्य छलफलबाट राजकुमारले खुलस्त थाहा पाए । शिक्षकले पढाइसकेपछि ‘बुझ्यौ ?’ भनेर प्रश्न गर्दा रहेछन् । केही केटाहरू ‘बुझिनँ’ भनेर जान्न खोज्ने विद्यार्थीलाई ‘पढनदास’ भनेर जिस्क्याउँदा रहेछन् । त्यसैले नबुझे पनि ‘बुझेँ’ भन्न वाध्य भएका रहेछन् ।’
२०७७.०६.०९
२३. नसियत
‘सर ! हम बहुत दुःखी लोग छी । कहियौ सुख नही भेटलियै ।’ (सर ! म धेरै दुःखी मान्छे हुँ । कहिल्यै सुख भेटिनँ ।) ठेलावालले पसिना पुछ्दै मनको पीडा ओकल्यो ।
‘दुःख र सुख जीवनका दुई पाटा हुन् । यी साथै रहन्छन् । एकलाई पन्छाए अर्काको समेत नाम रहन्न । दुःख पचाउनेले सुख भेट्छ, सुखलाई जतन गर्नेले लाभैलाभ आर्जन गर्छ ।’ मेरो कथन सुनेर ऊ आश्चर्यमा प¥यो ।
‘बात नही बुझलिए । कनि निक सँ कहु न ।’ (कुरा बुझिनँ । अलिक राम्ररी भन्नुस् न ।)
‘दुःखमा पनि हाँस्नुस् । सुखमा पनि सचेत रहनुस् । मैले भन्न खोजेको कुरा यही हो ।’
‘कि हाँसब आओर कि सचेत हैबै । हमरा सभक नसियत खराब अछि ।’ (के हाँस्नू र के सचेत हुनू ! हामीहरूको भाग्य नै खराब छ ।) उसको जवाफले म अवाक भएँ र जवाफ फर्काउन नसकेर घोरिन थालेँ ।
‘पसिना बगाएर कमायो, हावामा उडायो । दिनभरि ठेला चलायो, रातभरि भट्टीमा वितायो । स्वास्नीलाई पाखुरी सुर्कियो । छोराछोरीलाई दाह्रा किट्यो । यसको दिनचर्या यसरी नै वितेको छ । तपाईं अरू के बुझ्न चाहनुहुन्छ र, मास्टरजी !’ घर मालिकको प्रश्नले म तर्सिएँ । ठेलावालालाई हेरेँ । ऊ केही लज्जित देखियो ।
‘काज गरैछी त, शरीरके भोजनों चाही । रोज एक गिलास रेडबुल नही लेबै त भर रात निंद नही आबैछै ।’ (काम गर्छु त, शरीरका लागि भोजन पनि चाहिन्छ । रोज एक गिलास रेडबुल (रक्सी) नलिने हो भने भररात निन्द्रा आउँदैन ।) उसले सफाइमा स्पष्टीकरण दियो ।
आफ्नो नसियत बुझाउन उसले मलाई घरसम्म लग्यो । दलानमा ७ जना नाङ्गैभुतुङ्गै केटाकेटी थिए ।
‘बेटाके खातिर सात गो बेटाबेटी भेलै सर ! एकरो लालनपोषणमे हमरा खुन सुकल छै ।’ (छोराका लागि सात सन्तान भए सर ! यिनीहरूको लालनपोषणमा मेरो खुन सुक्छ ।) उसले मेरो ध्यान खिच्न खोज्यो । म भने उसको नसियत पढेको पढ्यै भएँ ।
२४. बोर्डिङ्गे माष्टर
अगाडि विद्यार्थीका कापीको बन्डल छ । सुनिल सर विद्यार्थीका प्रमाण पत्र तयार गर्न जुटेका छन् ।
‘खट्नु, खट्नु, खट्नु, बेस्कन खट्नु ! कत्ति खट्नु ! खट्दा, खट्दै शरीर खस्कँदै गयो ।’ त्यत्तिकैमा उनी फत्फताए ।
‘कथी भेलौ बौवा !’ (के भयो, बाबु !) त्यत्तिखेरै डेरा मालिक्नीले लेघ्रो पसारिन् ।
‘के हुनु र आमा ! स्कूलमा मरेर काम गर्छु, यहाँ पनि स्कूलकै काम गर्नुपर्छ । गरेको देख्ने कोही होइन । काम पछि माम भेट्नुपर्ने हो तर यहाँ बाँच्नसम्म पाइन्न । भोकै र तिर्खै खटिरहनुपर्छ । यसो केही भन्न खोज्यो कि तलब दिएकै छ नि त भनिन्छ ।’ उनले दुखेसोका साथ स्पष्टीकरण दिए ।
‘ओ तोहोर बात भेलै । महिना लागले हमरा कोठाभाडा ला न !’ (त्यो तिम्रो कुरा भयो । महिना लाग्यो मलाई कोठाभाडा देऊ ।) डेरा मालिक्नीको कर्कस बोली फेरि गुञ्जियो । उनी तर्सिए ।
‘दिन्छु आमा ! दिन्छु । पेट काटेर भए पनि दिन्छु । टिउसन पढाएर भए पनि जोहो गरेको छु । स्कूलले दिएको तलवले मुखमा माड लगाउन त धौधौ हुन्छ । घरभाडा पु¥याउन त उही हो ।’ उनको तर्क सुनेर मालिक्नी गम खान थालिन् ।
‘हँ, हमर पोतों पढैछे । स्कूलों हमरा सभक मारमे पारै छै । तूँ सभ टिउसनके नाम पर हमरा सभक खर्चा बढाबै छी ।’ (हँ, मेरो नाति पनि पढ्छ । स्कूल पनि हामीलाई मारमा पार्छ । तिमीहरू पनि टिउसनको नाममा हाम्रो खर्च बढाउँछौ ।)
‘ए बाबा ! दान मागेको छैन । लुटेको पनि होइन । मानसिक श्रम गरेर दुई पैसा कमाएको त हो नि । बोर्डिङ्गे माष्टर भए पछि तलवकै भरमा बाँच्ने कुरा आएन । टिउसन पनि नपढाए त भाग्नुको विकल्प रहन्न ।’ सुनिल सरले पनि मुखभरिको जवाफ फर्काए ।
आमै चुपचाप मुण्टो हल्लाउँदी भइन् ।
२५. अपाङ्ग प्रधानाध्यापक
‘जो परीक्षामा निरीक्षक बन्दा वा रिजल्ट निकाल्दा पदीय जिम्मेवारी निर्वाह गर्दैन, त्यसको नामावली मलाई दिनुस् । सख्त कार्वाही हुनेछ ।’ विद्यालय निर्देशकले आदेश दिएका थिए ।
मलाई बोर्डिङ्ग स्कूलको अपाङ्ग प्रशासक बन्नु जीवनकै दुर्भाग्य हो भन्ने महसुस थियो । त्यसैले पनि फुकिफुकी पाइला चाल्नुको विकल्प थिएन । शिक्षक कर्मचारीहरू कोही जानेर त कोही नजानेर काम बिगार्छन् । नजान्ने भन्दा पनि बुझपचाउनेहरूको सङ्ख्या बढी हुन्छ । कार्वाहीको सुरुवात कसबाट केका लागि गर्ने ? म आफैँ निरुत्तर थिएँ ।
निरीक्षण गरेर कापी बुझाउने दिन २८ गते थियो । मैले सूची तयार पार्नु थियो । पार्नै प¥यो भनी सुरु गरेँ ।
स्कुल नै नआउनेको नामावली– रमेशकुमार, वसन्त, अजय ।
समयमा नआउने र फोन गरी–गरी बोलाउनु पर्नेहरूको नामावली– कञ्चन, राहुल, रिङ्कु, शिवकुमारी, सञ्जीव, अमरकिशोर, कोमल, कृति, रामनारायण ।
नामावली लामै थियो । पचास प्रतिशत शिक्षककर्मचारीबाट जिम्मेवारी बहन नगरेको प्रतिवेदन तयार भयो ।
अब सूची निर्देशककहाँ पु¥याऊँला । उनले आर्थिक दण्ड तोक्लान् । कतिपय शिक्षक रिसाएर स्कूल छोड्लान् । कतिपयले दोष मेरै थाप्लामा खन्याउलान् । स्कूलमा पो म प्रशासक, स्कूल बाहिर त सडकछाप नै हुँ । यस्तै यस्तै विश्लेषणमा घोरिइरहेको थिएँ ।
‘सबै बौद्धिक श्रमजीवि नै हुन् । जस्तो म त्यस्तै उनीहरू । उनीहरूको गल्तीले नाफामा निर्देशक रहन्छन्, घाटामा म रहन्छु । शिक्षक पनि मलाई नै धोका दिन्छन्, निर्देशक पनि त्यसै गर्छन् । समयमा शिक्षक राखिँदैन, कक्षा खाली हुन्छ । त्यो पिरलो पनि मलाई नै छ । शिक्षक रिसाएर म विरुद्ध खनिएलान्, त्यो पनि मलाई नै पिरलो थुप्रिएको छ ।’ म एक्लै भुत्भुताउन पुगेँछु ।
‘बहुत बात नही छै । शिक्षकके जायज तलव सुविधा दियौ । आओर, काज बिगाडैवलाके आर्थिक दण्ड तोकूँ । समस्याके समाधान भ जायत । मुदा, अपाङ्ग प्रधानाध्यापक से उपर उठू ।’ (धेरै कुरा छैन । शिक्षकलाई जायज तलव सुविधा दिनुस् । र, काम बिगार्नेहरूलाई आर्थिक दण्ड तोक्नुस् । समस्याको समाधान भइहाल्छ । तर, अपाङ्ग प्रधानाध्यापकबाट माथि उठ्नुस् ।) स्कूलका वरिष्ठ शिक्षक प्रकाशको बोलीले मेरो तन्द्रा भङ्ग भयो । म उनकै मुखाकृति हेरेको हे¥यै भएँ ।
(मिति २०६८ भदौ २ गते शनिबारको नागरिक दैनिकको पूर्वेली संस्करणमा प्रकाशित)
२६ रगतको आहाल
’सन्तोष, आफूभित्रको हिम्मतलाई उचाल्नुपर्छ । सहासले बिमारसँग जुध्नुपर्छ । हिम्मतका अघि सत्रु झुक्छ । सहास देखेर सत्रु चुक्छ ।’
भतिजोलाई ऊर्जा भरिदिने मनसायले मैले भनेको सुनेर जयप्रसाद दाजुले भनेका थिए; ’केको सन्तोष, सन्तोष अब असन्तोषी भयो । यसको दायाँबायाँ दुईटै खप्पर खोलेको चार दिन भयो । तहिलेदेखि धुकधुकी छ तर मान्छे छैन ।’
म निरुत्तर थिएँ । मनमा थरीथरीका सुनामी तँछाडमछाड गरेर दगुर्दै थिए । खोपको नाममा यो सबै काण्ड भइरहेको थियो । म स्वयम् खोप लगाएपछिको ज्वरोले आफैँ तखतरान थिएँ ।
’बाबु, डाक्टरहरूले गर्ने गरे । अब हामी सबैको कामना र प्रार्थनाले सन्तोष फर्कन्छ भन्ने झिनो आश मात्रै छ । यही मेरो चाहानानुसार तपैँ र तपैँका मित्रलाई कामना र प्रार्थना गर्दिन भनिदिनुस् है ।’
भाउजूले आँसु खसाल्दै भनेका शब्दले मन भक्कानिएको थियो । बुहारीले भतिजको सिटिस्क्यान गराउने क्रममा ढलेर अर्को बेड भरेकी रहिछन् । यी सबै भद्रगोल देखेर अब सहासले जुध्ने काम मेरो नै थियो ।
खोप लगाउनासाथ भतिजलाई ज्वरो आएछ । पखाला चलेछ । यताउताको ओखतीमुलोले नछोएपछि उपचारार्थ विराटनगर जाने भएछन् । बुहारी भित्र कपडा लगाउन गइछन् । पोशाक लगाएर तयार भई बाहिरिएको भतिजलाई एक्कासी उच्चरक्तचापले ढलेछन् । ढल्दा अझ टाउकामै चोट थपिएछ ।
बाहिर निस्केर बुहारी चिच्याइछन्; ’आम्मै ! यो तपैँले के गर्नुभाको ? के गर्नुभाको ? हे भगवान् ! –––’
भतिजो त काटेको बोकोझैँ रगतको आहालमा छटपटाइरहेको पो रहेछ ।
२०७८÷०५÷२२
२७. बोली फिर्ता
– नन्दलाल आचार्य
सूर्य अस्ताचलमा पुगेपछि बाहिरबाट आएको नरेश छलिँदै घरभित्र छिर्छ । गृहकार्य बनाउन ब्यस्त हुन्छ । अकस्मात आएको बाबुको बोलीले उसको ध्यान भड़्ग हुन्छ ।
“ए नरेश ! एक दिन हैन दुई दिन हैन सधैँ यो तँले के खेला देखाको देखाइस् छस् ?“ गुहालीबाट गाई दुहेर दुधेरो हातमा झुन्ड्याउँदै बिर्खेले भने; यहाँ बाउलाई कामले गर्दा सास फेर्ने टाइम छैन उता बढेको छोरालाई भने अल्लारे ठिटासँग लहिसँदै फुर्सत छैन । दिनभरि स्कूलाँ थकाइ मार्यो । घराँ आएपछि झोला फ्याप्त फ्याक्यो र बेपत्ता भयो ।“
ढुड़्गो बोल्ला तर नरेश बोलेन । नबोली जित्छस् भन्दै बिर्खे निक्कैबेर फलाकी रहे । आमा पनि आएर आगोमा घ्यू थप्ने काम गरिन् । नरेशको मलिन आवाज सुन्ने वातावरण नै थिएन । त्यसैले ऊ अझै चुपचाप भई रह्यो । केहीबेरपछि आमाबाबुको रिस शान्त भयो ।
नरेशले मुख खोल्ने मौका यही हो भन्यो ठान्यो र भन्यो; विज्ञानप्रतिको मेरो मोहलाई मलमल दिन भनेर विज्ञान गुरूले विहान नदी किनारातिर र साँझमा जड़्गलतिर घुमेर वन र वनस्पति बारे नयाँ कुरा पत्ता लगा उन भन्नुभा छ ।“
जवाफमा आमाबाबुको एक्कै पटक मुख खुल्यो– ए !!!
२८.झोले डाक्टरको उपचार
मलाई लिएर सोध्दै र खोज्दै एम्बुलेन्स दशगजा पारिको गाँउ पुग्यो । त्यहाँ मान्छेको ठूलो भीड थियो । बिरामीहरु कोही खोच्याउथे, कोही मझै हात कुपो्र पारे्र र खुट्टा परपर पारेर हिँडथे । कोही सुद्धी हराएको कुरा गर्थे । कोही अन्य बिमारले अलासतलास थिए । एकजना त मुरच्छा नै परेका भेटिए ।
तिनीहरुको दुर्दशा हेरेर मैले आफ्नो पीडा ठूलो हैन् भन्ने ठान्न पुगेँ । जाँच्ने ठाँउ पनि फोहरै थियो । डालामा औषधी राखिएको थियो । बिरामीका सहयोगीहरु लाइनमा थिए । आफ्नो पालोमा आफ्ना बिरामीलाई डाक्टर नजिक लान्थे । डाक्टर बिरामीको हालत हेर्थे । दबाई लेख्थे र पठाईदिन्थे ।
जति टाढा गए पनि र जति जिज्ञासा भए पनि डाक्टर मुस्किलले दुई मिनेट मात्र दिन्थे । दबाईलाई पैसा लागे पनि जाँच भने निः शुल्क थियो । तिनकै कम्पाउन्डरले एक सुद्धी हराएकी बज्यैलाई सुई लगाउनका लागि सारी तल सार्न लगाए । न त उनले कुरो बुझिन् न उनको सहयोगीले नै कुरो बुझ्यो । हडबडमा यस्तै हुन्छ भन्दै उसले सारी बाहिरबाट नै सुई लगाइदियो । बुढी चिच्याउन थालिन्, ऊ भने अन्य काममा लाग्यो ।
त्यहाँको उपचार पद्धति नै अध्यारोमा वाण चलाउने खालको थियो । उपचार नै नगरी सुइकुच्चा ठोक्ने मेरो मनसायमा सहमति जनाउदै श्रीमती लक्ष्मीले भनिन्– यस्ता झोले डाक्टरहरुको भरले पैसा त जोगिन्छ तर ज्यान नै जोखिममा पर्छ ।
२९. डकैत
१. उत्थान
रातको एघार नाघेको छ । सप्तरी बरमझियामा अवस्थित हवेलीको माथिल्लो तलामा बुलबुल बाबु सपरिवार गहिरो निद्रामा छन् । तल्लो तलामा अन्य कर्मचारीहरू तैनाथ छन् । प्रवेशद्वार र वरपर पहरेदार ओहोरदोहर गरिरहेका छन् ।
२. सघर्ष आरम्भ
कुकुरहरू भुक्छन् । कर्मचारीहरूको चालचुल हुँदैन । केहीबेरमै कुकुरहरू भुक्न छाड्छन् । एक जना कर्मचारीको अर्धआवाज सुनिन्छ– मरगेलिए माई –––––– । मरेँ नि आमा बाहेक अरू आवाज सुन्न पाएनन् बुलबुल बाबुले । उनी शंकैशंकाले घेरिए ।
३. चरम
उनी उठेर सोफामा बसे । घट्घटी पानी पिए । कान चनाखा पारिराखे । एक्कासी माथिल्र्लो तलाको भण्डार कोठामा आवाज आयो । उनी लुक्तै त्यहाँ पुगे । ’खबरदार !’ भन्नसाथ उताबाट गोली चल्यो । बुलबुल बाबु पनि के कम गोली चलाउन छाडेनन् ।
हानाहानमा मानिसको चित्कार र बिलौना मात्र सुनिन्थ्यो । छोट्कन पाठकलाई परिवारको हेरचाह गर्न आग्रह गर्दै कोही भन्दैथ्यो– सरदार ! तुँ हमारा परिवार के हेरचाह करिह ।
४. सघर्ष हास
ढलेका जतिको टाउका लिएर भाग्न आदेश जारी गरेको आवाज सुनियो– जकरा गोली लागलछै ओकरा मुडी काट् आ भाग् ।
दौडादौड गरेको आवाज मात्रै सुनिन्छ ।
५. अन्त्य
छोडकनको समूहलाई लखेट्दै र गोली हान्दै बुलबुल बाबु प्रवेश द्वारसम्म आए । उज्यालोमा घरभित्र हेर्दा ड÷ज्ञण् बोरा अचल सम्पत्ति लग्न भ्याएछन् । आँगन परिसरमा हेर्दा टाउकाबिनाका पन्ध्र वटा गिँड लमतन्न थिए ।
३०. पितृसत्ताको खेल
जब मैले धरती स्पर्श गरेँ तब तपैँ हराउनुभएछ ।
म नहुँदो हुँ त आफू भएर जिउन सक्नुहुन्थ्यो । भगवती लम्साल नै रहनुहुन्थ्यो । भगवती आचार्य बन्नुपर्दैन्थ्यो ।
रमेशले आमासँग मन खोल्न खोजेको मात्र के थियो आमाको वात्सल्यपूर्ण आवाज सुनियो–
बाबू ! आमा भनेकै सन्तान सुखमा खुशी हुने जात हो । आफ्ना सन्तति मुस्कुराए आनन्द वर्षेको अनुभूत गर्ने मानव सृष्टिकै अद्वितीय कलाकार हो; बाबू । उसका लागि आफ्नो परिवार नै परिचय र पहिचान हो । धन्दा नमान । यो सब पिता पुर्खाकै खेल हो ।
आफ्नी आमाको मुखबाट उहाँकै परिचय पाएर रमेश किँकर्तव्यविमूढ भई आफू उभिएको जमिन खोस्रिरह्यो ।
२०७५ माघ २९
३१. मुखामुख
–जन्मका आधारमा के तलमाथि गर्छौ, कर्मका आधारमा गर न ।
–जन्म होस् या कर्म ! कोख नै वैरी भए पछि गधा धोएर गाई बन्दैन ।
–घामले भेद गर्दैन । रुखले छहारी दिन कन्जुस्याइँ गर्दैन । अँझ मृत्युले काखा र पाखा सोच्दैन । हामी मात्र किन यस्ता भएका ?
हर्के नेपाली र राकेस उपाध्याय बीचको संवादको बीचमै दीपक कार्कीले प्याच्चै बोलिदियो, “किनभने समयको माग भन्दै हामीले शरीरलाई ढाकेर नूतन बनायौँ तर मनस्थितिलाई ढाक्न नचाहेर पूरातन नै स्वीकार गर्यौ ।”
हर्के र राकेस मुखामुख गर्न थाले । संवादलाई ठप्प बनाए ।
३२. वातचित
लोकमार्गसँग खुरचुहिया टाँसिएको छ । त्यसका वरपर आँपका रूखहरू लहरै ठडिएका छन् । यातायातका साधनहरू आफ्नै धुन र वेगमा ओहोरदोहोर गर्दा छन् ।
आँपका हाँगामा एक जोडी ढुकुर प्रेमालाप गर्दै छन् । मुन्तिर फेदमा राजेश गहभरि आँसु बनाएर सिन्काले माटो खोस्रँदो छ । घरिघरी आफ्नै पुर्पुरो ठोक्दै गर्छ ।
सय मीटर पर प्रकाश ठिङ्ग उभिन्छ । वरपरको तमासा हेर्छ । जोडी ढुकुर अर्कै रुखमा बस्छन् र आफ्नो पूर्वकर्मलाई निरन्तरता दिन्छन् । प्रकाश भने राजेशका पाखुरी समाउन पुग्छ ।
“भएको चाहिँ के हो, राजेश ?” प्रकाश उत्तर पाउँदैन र पुनः प्रश्न तेर्साउँछ– “नबोली, नजुधी र नकुदी जित हात पार्छु भन्नु यस दुनियाँमा मुर्खता सिवाय केही होइन ।”
राजेश भने निरुत्तर प्रकाशको अनुहार टुलुटुलु हेरिरहन्छ । प्रकाश उठ्छ । दश पाइला अघि बढ्छ ।
मुन्टो फर्काउँछ, आँखा गाडेर राजेशलाई हेर्छ र भन्छ– “साथीलाई आपत् परेको छ भनेर साथ दिन आएको ऊ भने शत्रुभावले एकोहोरो हेरिरहन्छ ।”
यस पटक भने आशावादी भएर राजेश टाउको उठाउँछ तर वाक्य निकाल्न सक्दैन । प्रकाश नजिकै आउँछ ।
उसका आँखाको आँसु पुछिदिन्छ र भन्छ– “तँ नबोल् । मैले तेरी मालतीसँग दुई घण्टा वातचित गरेर निष्कर्ष सहित आएको छु । भोलि साँझ नेपाल टेलिभिजनबाट ‘रामायण’ कार्यक्रम प्रशारण भइरहेको समयमा उनी कसैले थाहा नपाउने गरी घरबाट निस्कन्छिन् । तैँले उनलाई कल्याणपुर चौकमा ल्याउनू । विराटनगर लगेर लुकाउने काम मेरो भयो । यहाँको रिसराग र चहलपहल साम्य भएपछि आएर मालतीसँग बिहे गर्नू ।” प्रकाशका कुरा सुनेर राजेश उठ्यो ।
फिस्स हाँस्यो र आँसु पुछ्यो अनि मित्रलाई आफ्नो बाहुपासमा आलङ्गनबद्ध पारिरह्यो ।
३३. गन्थन
नरे र धने दुई हित्तचित्त मिलेका मित्र थिए । भेट हुँदा घण्टौँ गफिएको पत्तै पाउदैनथे ।
आज ज्ञज्ञ फरबरीका दिन एकाबिहानै गृहमन्त्रीको मुखाराबिन्दबाट धनेले एक भारी भनाई पायो– भरदिन त्यो धने अपाङ्गसित बरालिन्छौ । मैले एक्लै मन्त्रालय सम्माल्नुपर्छ । यो पाराले कतिञ्जेल घरव्यवहार चल्छ ? सप्रन्छौ भने सप्रिहाल । नत्र त्यही अपाङ्गसँग सति जाऊ ।?दचश्र
घर सम्झेर मकहाँ आउँदै नआऊ ।
अध्यारो मुख लगाएर ऊ दुखेसो बिसाउन नरेकहाँ पुगेको के थियो धाराप्रवाह रूपमा नरे बोली नै रह्यो । ऊ भने मन नपरे पनि सुनिरहन वाध्य भयो –
सुन धने ! उच्च रक्तचापले थलिएर म अपाङ्ग बनेपछि सबैतिरबाट म अपहेलित थिएँ । तर धीरकुमार श्रेष्ठले शब्दाङकुरमा कविता छापिदिएछन् । शिक्षक मासिकले लेखका साथमा सहानुभूतिका दुई÷चार वाक्य लेखिदिएछ । यसले मलाई उत्साहित बनाउँदै लगेको छ ।
– मौसम परिवर्ननको यस घडीमा रामविक्रम थापा पनि ओछ्यान परेका रहेछन् । अचेल मेरो जस्तै उनको पनि लेखन ठप्प भएछ । तैपनि फाल्गुन महिनाको मधुपर्कमा मेरो निबन्ध आएछ ।
धने अक्क न बक्क पर्यो । आफ्ना कुरा सुनिदिने कोही भइदिए लेखकहरू बोलेको बोल्यै गर्छन् भनेको ठीकै रहेछ भन्ने सोच्न थाल्यो ।
एकछिनपछि भन्यो– ए नरे ! यो तैँले के भनेको ?
हत्त न पत्त नरेले जवाफ फर्कायो– केही हैन यार । मात्र गन्थन गरेको । मन परेको मान्छेसँग मन खोलेको मात्रै हो ।
धनेले अक्क न बक्क परिरह्यो ।
२०ं७४–१०–२८
३४. अन्तरङ्ग मित्र
“सर, सर ! कता हुनुहुन्छ ?“
आवाज मेरो कानमा ठोक्कियो तर मलाई बोलाएको हैन भन्ठानी मैले ध्यान दिइनँ ।
हुन पनि यस वर्षको साउन २७ गतेसम्म समयसीमा राखी प्रदेश १ लघुकथा समाजले लघुकथा मागेको थियो । म लघुकथा कुन विषयमा लेख्ने भनी ध्यान त्यता दिँदै किताब खोज्न ब्यस्त थिएँ । त्यसैबेला एक मानवाकृतिले मलाई ढोकाबाट पुलुक्क हेरेको थियो । म अलिक अँध्यारो ठाउँमा भएकोले त्यसले मलाई देखेनछ । राम्ररी ठम्याउने चासो नराखेकाले मैले पनि चिन्ने कुरै आएन ।
अर्को कोठातिर गएर त्यस मानवाकृतिले बाहिरैबाट पटकपटक बोलायो । म झन् अर्कै कसैलाई बोलाएको कुरामा निश्चिन्त भएँ ।
फलतः कतैबाट जवाफ नआएकाले त्यस मानवाकृतिले नामै काडेर नाम बोलाउँदा पो म झस्किएँ ।
“हजुर“ भन्न पनि सकिनँ । हत्त न पत्त झ्यालनेर उभिएर चिहाएँ । कम्मर मुनिको भाग मात्रै देखेँ । कोरोना सन्त्रासको भय भएको बेलामा पढ्न नपाएर आजित भएको अरू कुनै विद्यार्थी होला भनेर पुनः आफ्नै काममा फर्किएँ ।
“सर, अहिले यत्तै हुनुहुन्थ्यो । बाहिर कतै जानुभा छैन । कम्पान्डैमा कतै हुनुहुन्छ । घुमेर हेर्नुस् न !“
मेरी गृहलक्ष्मीको कुरा सुनेर स्वकारोक्तिस्वरूप टाउको हल्लाउँदै मानवाकृति पुनः मतिर आयो । नजिकै भएपछि झ्यालबाट स्पष्ट देखापर्यो– एउटा हातमा हेलमेट र अर्को हातमा बच्चाहरूको कोसेलीले भरिएको पारदर्शी पोलिन पक्रेको खाइलाग्दो जिउडालको मानवाकृति । उहाँ अरू कोही नभएर मेरै अन्तरङ्ग साहित्यिक मित्र देवकरण माझी पो नवप्रज्ञापन साहित्यिक मासिक पत्रिका लिन आउनुभएको रहेछ ।
२०७८÷०४÷२७
३५. बनकाली
एकदिन ढुङ्गामा देउता हुन्छन् भनेर मानिसहरूले ढुङ्गो पुजेको थाहा पाएँ ।
कहिल्यै नदेखिने र नभेटिने यी देवता कस्ता रहेछन्, हेर्नै प¥यो भनेर एक रात
मन्दिर छिरेँ । निर्जीव ढुङ्गो अचल भएर ठडिएको थियो, जति बोलाए पनि, जति
पुकारे पनि त्यसले आवाज निकालेन ।
‘बोल, बोल ! बोल, देउता, बोल’ भन्दै अर्को ढुङ्गाले हान्न थालेँ । हान्दाहान्दै ढुङ्गो फुट्यो तर देवता बोलेनन् । ‘ला,
देवता त मरेछन्’ भनेर म आत्तिएँ । हत्त न पत्त लुक्दैलुक्दै घर पुगेँ र बुबाको सिरकमा गुट्मुटिएँ ।
भोलिपल्ट म बिउँझिनुपूर्व नै चारैतिर हल्लाखल्ला मच्चिसकेको थियो । गाउँमा
नास्तिकहरूको धर्मविरोधी कार्य बढ्दै गएको कुरा चल्दै थियो । कतिपयले त
देवतालाई टुक्रा पार्न सक्ने तागत कुनै मनुष्यमा नरहेको दाबी गर्दै थिए ।
लगतै जोखाना हेरियो, धामीझाँक्रीले ढ्याङ्ग्रो ठोक्न थाले । ’वनकाली रिसाएर यो
उपद्रो गरेकी हुन्’ भन्दै सात दिनभित्र कालो बोको बली दिने कबुल गरियो । सुरुमा
म भने थुरथुरी थिएँ । मेरो उपद्रो वनकालीमा सरेकोमा प्रशन्न भएँ ।
३६. बाँसको तामा
बाँसले तामा हाल्ने समय थियो । दिउँसो ’तरकारी खान तामा दिनुस्’ भनेर माग्न आउने
मान्छेलाई बुबाले रित्तो हात फर्काउनुभएको थियो ।
त्यस साँझ बाँस झाँङमा बच्चा रोयो । ’कस्को बच्चा’ भन्दै म त्यता दौडन लागेको थिएँ, आमाले रोक्नुभयो र ’मरेको
बच्चा रोएको हो, जान हुँदैन’ भनेर घरभित्र लगेर झ्यालढोका बन्द गर्नुभयो । त्यस दिनदेखि तामा चोरिन थाल्यो ।
बुबा चाहिँ ’दुम्सीले तामा खाँदो रहेछ कि क्या हो’ भन्न थाल्नुभयो ।
बच्चा रुन सुरु गर्दा हामी सबै कोठाभित्र पसेर झ्याल ढोका लगाइहाल्थ्यौ । केही दिनसम्म यही क्रम दोहोरिरह्यो । तामाहरू चोरिँदा भए ।
दुम्सी मार्न बाँस झाँङ नजिक ठूलो खाल्डो खनियो । र, त्यसलाई टाँड पारेर हरिया झारपातले छोपियो । दुम्सी त्यसलाई सामान्य जमिन ठानेर भ्रममा पर्छ र खाल्डोमा खस्छ भन्ने ठानिएको थियो ।
साँझमा बुबा गाई दुहनुहुँदैथ्यो । बच्चा रुन थाल्यो । आमाले मलाई घरभित्र पसाउनुभयो । बुबा पनि हत्त न पत्त घरभित्र छिरिहाल्ने
दाउमा हुनुहुन्थ्यो । त्यत्तिकैमा बाँसघारीबाट आवाज आयो– ‘मरेँ, मरेँ, बचाऊ, बचाऊ ! ए बासुदेवका बाउ ! मलाई बचाऊ ! गुहार बचाऊ ....!’
के भएछ भनेर आगोको अगुल्टो हातमा लिएर बुबा दौडिनुभयो । पहिले तामा माग्ने मान्छे पो खाल्डोमा खसेको रहेछ । द्दण्ज्ञद्द बगन ज्ञण्
३७. बोलीमा गोली
कुनै बेला बोलेको बोलीमा ध्वनि हैन गोली हुन्छ भन्दा पत्याउन गारो हुन्छ । तर व्यवहारमा भएको छ ।
पारिवारिक गाँठाहरू फुकाउन मोबाइलमा ब्यस्त थिएँ । त्यसैबेला सुनेको छोरीको मुखको वाक्यले अधकल्चो मेरो मनलाई अरू मरणासन्न पारेको छ ।
+++
साउने झरी उघ्रेर घाम झुल्केको थियो । गाउँबाट पढ्न आउने आफन्तलाई आउन नदिन छोरीको कडा उर्दी थियो ममाथि । म पढ्ने मान्छेलाई वातावरण दिनु मेरो वाध्यता र समयको आवश्यकता हो भनी विवशता पोखिरहेको थिएँ । आमाछोरी पारिवारिक कुरामा फतफताउँदै सुसेधन्दामा लागेका थिए ।
त्यसैबेला आँगनमा भेटिएका पाँचवटा आँपका पात देखेर आमाले सोधेकी थिइन्; “रुखका पात टिपेर र यहाँ छरेर कसले काम बढाएको हो ?“
वास्तवमा सानो छोराको अनुनयलाई टार्न नसकेर अघिल्लो दिन मैले नै ती पात टिपेर दिएको थिएँ । खेलिसकेर पनि उसले ती पात आँगनमै छरेको रहेछ । ती कुरा अहिले आएर सम्झँदै छु ।
आफूले सोधेको प्रश्नको जवाफ नआएकोले आमाले प्रश्नको पुनरावृति गर्दै सोधेकी थिइन्; “किन कोही नबोलेको ? लुतेले कि; बिर्नीले कि; पिचिरीले कि वा बाउ साहेबले हो ?“
यसै बैकल्पिक प्रश्नको उत्तरस्वरूप छोरीको मुखबाट फुत्केको बोली रूपी गोलीले भुतुक्कै भएको छु ।
+++
२०७८–०४–०३
३८. दुम्सीको गुहार
बाँसले तामा हाल्ने समय थियो । दिउँसो तरकारी खान तामा दिनुस् भनेर माग्न आउने मान्छेलाई नरे माइलाका बुबाले रित्तो हात फर्काउनुभएको थियो । त्यस साँझ बाँस झाँङमा बच्चा रोयो । कस्को बच्चा भन्दै नरे माइलो त्यता दौडन लागेको थियो, आमाले रोक्नुभयो र मरेको बच्चा रोएको हो, जान हुँदैन भनेर घरभित्र लगेर झ्यालढोका बन्द गर्नुभयो । त्यस दिनदेखि तामा चोरिन थाल्यो । बुबा चाहिँ दुम्सीले तामा खाँदो रहेछ कि क्या हो भन्न थाल्नुभयो । बच्चा रुन सुरु गर्दा नरे माइलाका परिवारजन कोठाभित्र पसेर झ्याल ढोका लगाइहाल्थे । केही दिनसम्म यही क्रम दोहोरीरह्यो । तामाहरू चोरिँदा भए । दुम्सी मार्न बाँस झाँङ नजिक ठूलो खाल्डो खनियो । र, त्यसलाई टाँड पारेर हरिया झारपातले छोपियो । दुम्सी त्यसलाई सामान्य जमिन ठानेर भ्रममा पर्छ र खाल्डोमा खस्छ भन्ने ठानिएको थियो । साँझमा बुबा गाई दुहनुहुँदैथ्यो । बच्चा रुन थाल्यो । आमाले नरेलाई घरभित्र पसाउनुभयो । बुबा पनि हत्त न पत्त घरभित्र छिरिहाल्ने दाउमा हुनुहुन्थ्यो । त्यत्तिकैमा बाँसघारीबाट आवाज आयो– “मरेँ, मरेँ, बचाऊ, बचाऊ ! ए बासुदेवका बाउ ! मलाई बचाऊ ! गुहार बचाऊ ....!” त्यस आवाजलाई नरेले दुम्सीको गुहार ठान्यो । निकै बेर ‘गुहार बचाऊ’ भन्ने आवाज आइरह्यो । पक्कै पनि दुम्सी गहिरो खाडलमा खसेको हुनुपर्छ । उसले दुम्सीले पनि मान्छे आवाज निकाल्न सक्तो रहेछ भन्ठान्यो । कसलाई के भएछ भनेर आगोको अगुल्टो हातमा लिएर बुबा दौडिनुभयो । पहिले तामा माग्ने मान्छे पो खाल्डोमा खसेको रहेछ । खाडलभित्रको बाँसको छड्के उसको शरीरमा रोपिएको रहेछ । ऊ नराम्ररी घाइते भएछ । मानिसहरू जम्मा भए । हायलकायल पारे । उसले सबै कर्तुत बतायो । बच्चा रोएको आवाज निकालेर दुनियाँलाई ठगेको रहस्य खोल्यो । त्यस घटनापछि नरे माइलाको मनमा भूतको डर पनि भाग्यो ।
३९. दलित
विराटनगर शहर पूर्व रहेको भव्य मन्दिरको शिर उच्च छ । पूजाका लागि आउँने आउँदा छन्, जाने जाँदा छन् । आ–आफ्नो श्रद्धा प्रकट गरी पुण्य आर्जन गरेको अनुभूत गर्दा छन् । मन्दिरको छहारीमा त्यसको पूजारी भने हात मल्दै छन् ।
“पुजारीजी ! हामीलाई दलित भगवान्ले हैन, मान्छेले बनाएको हो । हामीलाई विवाह गर्न दिनुस् । सहयोग गर्नुस् । हाम्रो पवित्र सम्बन्धलाई गाढा बन्न दिनुस् । परमात्माले हजुरको कल्याण गर्छन् ।” राजेश हात जोडेको जोड्यै विन्ती बिसाउँछ ।
“म धर्मको रक्षक हुँ । दलितलाई मनपरी गर्न दिएर भक्षक हुन सक्दिनँ । तिम्रो कुरा मानेर दलितलाई यहाँ विवाह दिएँ भने मेरो कल्याणको त कुरै छाड् । नरकमा समेत स्थान पाउँदिनँ ।” पुजारी टसकोमस हुँदैनन् ।
अलिक परबाट अर्को मन्दिरले पुकारा गरेको आभास घण्टको आवाजले दिन्छ । अन्ततः तीनै जना त्यहीँ पुग्छन् र पुजारीसामु उही नमन दोहोर्याउँछन् । केही बेर पर्खन सङ्केत गर्दै पुजारी ध्यानस्त हुन्छन् ।
पुजारी राजेश र मालतीमा आफ्नै विगत देख्न थाल्छन् । एक ठिटो तल्लाघरे दर्जी दाइकी छोरी प्याउलीको हात समाएर दौडदो छ । पछिपछि बन्दुक तेर्साउँदै ठिटाका बुबा नभाग्न आदेश दिँदा छन् । केहीबेरको दौडधुप एक भयङ्कर आवाजसँगै टुङ्गिन्छ ।
’प्याउली ‘मरेँ नि आमा !’ भन्दै ढल्छे । ठिटो काखमा मुण्टो राख्छ र हम्कन थाल्छ । पानी पियाउन खोज्छ, कतै देख्दैन । शरीर नियाल्दा कोखामा गोली लागेको ठम्याउँछ । बाबुतिर हेर्छ । ऊ घरतिर फर्किसकेको हुन्छ । पर पुगुञ्जेल थुक्छ ।
प्याउलीले उसकै काखमा प्राण छाडिसकेको थाहा पाउँछ । र, आफ्नै कपाल उखलेर बाबुतिरै फ्याकेर ठिटो अज्ञातस्थलमा विलिन हुन्छ ।
आँखा खोल्दा पुजारी पसिनाले निथु्रक्कै हुन्छन् । पसिना पुच्छन् । उनी राजेश र मालतीको हात समाएर मिलाई दिन्छन् । र, मन्दिरको मूर्तिनेर दुवैलाई लगेर वैवाहिक विधि पूरा गर्दिन्छन् ।
४०. पीडामुक्तको उपाय
मध्यमस्तरीय परिवारको उमेश १५ वर्षदेखि बोतलमा डुबेको कहैल्यै निस्कने नाम लिएन । बाबुआमाको मनोकाङ्क्षालाई रत्तिभर सम्बोधन गरेन । चार÷चार वटी श्रीमतीले त्यागिदिँदा पनि होस् फर्काएन ।
पन्ध्र वर्षदेखि लागेको रक्सीको लत पैँतालीस वर्षसम्ममा पनि छुटेन । त्यस्ता महान् मूर्ख महाराजजीको अमृत तर हामीले भन्ने गरेको दारूपानी छुटाउने अचुक ओखति वा उपाय भए सर्वस्व दिएर भए पनि प्रयोग गराउने थिएँ ।
जति समझाए पनि उस्ताको उस्तै। लाग्छ– आर्यघाटमा मात्रै यसले दारूपानी छाड्छ ।
भुक्तभोगी बाबुले चारैतिर यस्तै कुरा फलाक्दै हिँडे । अर्ती दिनेको लाइन लाग्यो । सघाउनमा आफ्नै श्रीमती बाहेक अरू कोही तयार भएन ।
उनी होसहवाससहित रन्थनिँदै थिए । साँझ त अर्धबेहोसी हालतमा घर पुगे । श्रीमतीको होस् हरायो । कहिल्यै नपिउने बाबुले पनि छोराको बाटो समाएकोमा गुनासो गरिन् ।
भुक्तभोगीले भाषण छाटे– “मैले धन कमाएँ छोराका लागि । छोरो उडाउन थाल्यो आफ्नो लागि । प्यारी ! आऊ सबै धन उडाऔँ । सकौँ र जोगी बनेर अर्कै ठाउँ जाऔँ । जन्माएको त आफ्नो रहेन भने धन कमाउनु र जोहो गरिदिनु कसका लागि ?“
त्यत्तिकैमा कुन जादुले काम गर्यो कुन्नि । उमेश बाबु नजिक आयो र भन्न थाल्यो– “धरोधर्म भन्छु– म पनि पिउँदैनँ । हजुर पनि यो बानी नलिनु हओस् ।“
मौकामा चौका हान्दै भुक्तभोगीले जवाफ फर्काए– “हैन । पिउनुमै आनन्द रहेछ । जब तँ पिउन सुरू गर्छस् म तेरै चेला बनेर पछ्याउने छु ।“
आफ्नो नाटकीय अभिनय सफल हुँदै गएकोमा भुक्तभोगीले लामो श्वास फेरे ।
४१. बौद्धिक श्रमजीवि
‘जो परीक्षामा निरीक्षक बन्दा वा रिजल्ट निकाल्दा पदीय जिम्मेवारी निर्वाह गर्दैन, त्यसको नामावली मलाई दिनुस् । सख्त कार्वाही हुनेछ ।’ विद्यालय निर्देशकले आदेश दिएका थिए ।
बोर्डिङ्ग स्कूलको अपाङ्ग प्रशासक बन्नु जीवनकै दुर्भाग्य हो भन्ने महसुस थियो । त्यसैले पनि फुकिफुकी पाइला चाल्नुको विकल्प थिएन । शिक्षक कर्मचारीहरूमा कोही जानेर त कोही नजानेर काम बिगार्छन् । नजान्ने भन्दा पनि बुझपचाउनेहरूको सङ्ख्या बढी हुन्छ । कार्वाहीको सुरुवात कसबाट केका लागि गर्ने ? म आफैँ निरुत्तर थिएँ ।
निरीक्षण गरेर कापी बुझाउने दिन २८ गते थियो । मैले सूची तयार पार्न थियो । पार्नै प¥यो भनी सुरु गरेँ ।
स्कुल नै नआउनेको नामावली– रमेशकुमार, वसन्त, अजय ।
समयमा नआउने र फोन गरी गरी बोलाउनु पर्नेहरूको नामावली– कञ्चन, राहुल, रिङ्कु, शिवकुमारी, सञ्जीव, अमरकिशोर, कोमल, कृति, रामनारायण ।
नामावली लामै थियो । पचास प्रतिशत शिक्षककर्मचारीबाट जिम्मेवारी बहन नगरेको प्रतिवेदन तयार भयो ।
अब सूची निर्देशककहाँ पु¥याऊँला । उनले आर्थिक दण्ड तोक्लान् । कतिपय शिक्षक रिसाएर स्कूल छोड्लान् । कतिपयले दोष मेरै थाप्लामा खन्याउलान् । स्कूलमा पो म प्रशासक, स्कूल बाहिर त सडकछाप नै हुँ । यस्तै यस्तै विश्लेषणमा घोरिइरहेको थिएँ ।
‘सबै बौद्धिक श्रमजीवि नै हुन् । जस्तो म त्यस्तै उनीहरू । उनीहरूको गल्तीले नाफामा निर्देशक रहन्छन्, घाटामा म रहन्छु । शिक्षक पनि मलाई नै धोका दिन्छन्, निर्देशक पनि त्यसै गर्छन् । समयमा शिक्षक राख्दैनन्, त्यो पिरलो पनि मलाई नै छ, शिक्षक रिसाएर म विरुद्ध खनिएलान्, त्यो पनि मलाई नै पिरलो थुप्रिएको छ ।’ म एक्लै भुत्भुताउन पुगेँछु ।
‘बहुत बात नही छै । शिक्षकके जायज तलव सुविधा दियौ । आओर काज बिगाडैवलाके आर्थिक दण्ड तोकूँ । समस्याके समाधान भ जायत । मुदा अपाङ्ग प्रधानाध्यापक से उपर उठू ।’ स्कूलका वरिष्ठ शिक्षक प्रकाशको बोलीले मेरो तन्द्रा भङ्ग भयो । म उनकै मुखाकृति हेरेको हे¥यै भएँ ।
४२. गाग्रीकी सीता
दरिद्रले गाँजेका बखत खडेरीले शशिभुषणको घाँटी समायो । माघ महिनामा नै अन्न तुरियो । विवाह गरेको बीस वर्ष नाघिसक्दा पनि सन्तानको मुख हेर्न नपाउँदाको पिरलो टाउकामा छँदै थियो । अनिकालले त्यसलाई त्यसै ओझेलमा पारिदियो । पानी नपरे पनि ऊ काम गर्न भने छाड्नथ्यो । विहान खेतमा पस्नु र साँझमा निस्कनु उसको दिनचर्या नै थियो । मान्छेको आँखा छलेर वर्षेनी दुईचार हात सरकारी ऐलानी जग्गा समेत मिच्ने गर्दथ्यो । एक साँझ मिचेको नयाँ जग्गा खन्दैथ्यो । अनौठो वस्तु देख्यो । जतनले खोस्रियो । पलाष्टिकले मुख बाँधेको माटोको गाग्रिरहेछ । त्यहीँ खोल्ने मन भयो । झट्ट रामायणको सीता जन्मको कथा सम्झियो । खुशी हुँदै घर पुगी श्रीमतीलाई भन्यो– “प्रभुले निःसन्तान हुनबाट जोगाएका हुन् या असर्फी दिएर दरिद्रता भगाएका हुन् । यो गाग्री पो दिए । घर चोखोनितो गर । पूजाआजा गरेर म गाग्री खोल्छु ।” श्रीमतीले भनेझैं गरिन् । उसले तनमनले गाग्राको पूजा गर्यो र टाउकामा राखी प्रभुलाई धन्यवाद टक्र्यायो । च्याप्प पक्रेकाले त्यो टाउकामै फुट्यो र कालो झोल शिरदेखि पाउसम्म खनियो । उसले पुकारा गर्यो– “प्रभु ! प्रभु ! जय होस् । जय होस् ।” श्रीमती चिच्याई– “के को प्रभु ! त्यो त सानेकी स्वास्नीको छोराको सालनाल हालेर गाडेको गाग्रो हो ।” यथार्थ बुझेपछि शशिभुषण छिःछिः र दुर्दुर् गर्दै नुहाउन गयो ।
४३. हरेक दिन
एक्लै यसो विचार गर्थेँ– किन आजकल उसमाथि यत्ति निगरानी ! उनी मसँग कहिल्यै सङ्कोच नमानीकन कुरा गर्थिन् । तर, आजकल सङ्कोच मान्छिन्, किन ? पहिले म नै सङ्कोच मान्थेँ, उनी निर्धक्क भएरै कुरा गर्थिन् । उनको त्यो निर्धक्कतापन किन विलाएर गएको छ, आजकल ! सायद उनको मनमा मैले सोचेजस्तो विचार नभएर होला ।
कतैबाट त्यस आँगनमा आउने वित्तिक्कै ‘अङ्कल आउनुभयो, अङ्कल आउनुभयो’ भन्दै उनका छोराछोरीहरू मेरा नजिक आइपुग्थे । जतिसुकै टेन्सन लिएर आए पनि त्यस आँगनमा ‘अङ्कल आउनुभयो, अङ्कल आउनुभयो’ शब्द सुन्दा टेन्सन समाप्त भएजस्तो महसुस हुन्थ्यो । पूरै आँगनभरि नै केटाकेटीहरू कोलाहल मच्चाउँथे । उनीहरूकै कारण खुशी नाच्थ्यो, आँगनमा । आजकल किन ती निर्दोष केटाकेटी स्कूलबाट आउँछन् र चुपचाप आफ्नो कोठामा जान्छन् । मलाई देखे पनि कुनै वास्ता गर्दैनन् । आँगनमा गुुडिया लिएर खेलिरहन्छन् । घरि पुतली समात्छन्, घरि दौडन्छन्, घरि आफूआफैँमा झैँझगडा गर्न तम्सन्छन् । म त्यहीँ छँदा पनि मलाई केही भन्दैनन् । पहिले आपसमा झैँझगडा हुँदा मलाई गुहार्थे । मसँग कुरा गर्न प्रतिबन्ध लगाएको छ कि कुन्नि के हो ! ती निर्दोष केटाकेटी कुराकानी गर्न त परै जाओस्, नजिक पनि पर्दैनन् आजकल । ‘अङ्कल आउनुभयो, अङ्कल आउनुभयो’ जुन निस्वार्थ स्वर सुनिन्थ्यो । सायद मेरै स्वार्थको कारणले विलाएर गएको छ । म स्वार्थी थिएँ कि निस्वार्थी थिएँ, छुट्याउन गाह्रो परेको छ । मलाई दिन पनि आफ्नै र रात पनि आफ्नै लाग्थ्यो । अन्धालाई आवाजमात्र काफी थियो । बच्चालाई मिठाई र खेलौना नै पर्याप्त हुन्थ्यो ।
‘हिजोआज तपाईं राधासँग कुरा गर्न औधि रुचाउनुहुन्छ किन ? ठीकै छ, गर्नुहुन्छ भने गर्नुस् तर यस समाजलाई पनि बुझ्ने प्रयास गर्नुस् । यस समाजमा रहनु छ मलाई, बाँच्नु छ मलाई । तपाईं पनि यही समाजको मान्छे ! यहाँका हरेक कुरा थाहै छ तपाईंलाई । म त अन्धो छु । बच्चा गुलियोमा भुलिन्छन् । म काममा ब्यस्त हुन्छु । अर्कातिर, तपाईं भाडेदार मान्छे, भाडामा बस्नुहुन्छ । यहाँबाट जुनसुकै बेला जानसक्नुहुन्छ । तर, म कहाँ सरेर जान सक्छु र ? यो समाज कहाँ सरेर जान्छ र ? हाम्रा यी बुजु्रक्क छिमेकीहरू कहीँ सरेर जाँदैनन् । अनि, जिन्दगीभरि यही कुरालाई लिएर वात बनाइरहन्छन् । मलाई तल पारिरहन्छन् ।’ उनको श्रीमान्ले एकै श्वासमा गुनासो पोखेको थियो ।
त्यत्तिखेर मैले भनेको थिएँ– के भो ? प्रष्ट भन्नुस् न अनि.....।
‘तपाईंका बारेमा कसैकसैले प्रश्न चिन्ह खडा गरिसके । तपाईंको मेलमिलापी भावनाले गर्दा मैले भन्न सकिरहेको छैन । मेरा सन्तानप्रति तपाईंको धेरै सहानुभूति छ । मेरी श्रीमतीलाई समेत हाटबजारको काममा सहयोग पु¥याउनुभएको छ । मेरो निरिहताको लाभ उठाउनुभयो भन्ने समेत सुन्छु । आँखा नभए पनि कान छन् । दुबै थरी नभएका भए बरू श्रीमती जिन्दावाद भन्नुहुन्थ्यो । कि मेरो विवशता बुझिदिनुस् कि मेरा कान बहिरा पारिदिनुस् ।’ उनकै श्रीमान् मनको बह पोखेका थिए ।
साँच्चै हरेक दिन म तिनीहरूको घर पुगेको भेद खुलेछ कि क्या हो...! म असमञ्जस्यमा पर्छु ।
४४.ब्रह्माजीलाई निवेदन
श्री ब्रह्माधिपतिज्यू,
चौधै भूवन शिक्षाभवन; ब्रह्मलोक ।
विषय– लथालिङ्ग व्यवस्थापन बारे ।
महोदय;
उपर्युक्त सम्बन्धमा म रहरले भन्दा पनि वाध्यताले कहर काटेर आएको मनुष्य चौध सय परिवारको एक पुराण वाचक सदस्य भएको छु ।
सृष्टि गर्न जानेपछि तपैँले नै व्यवस्थापन गर्नुपर्छ भन्ठानी निवेदन टक्रयाउने हिम्मत गरेको हुँ ।
अनेकन समस्या मध्ये अहिले थेग्नै नसकेको समस्या के हो भन्देखेरि मैले दुई सय पचासलाई ठूलो हलमा कोचेर पुराण सुनाउनु परेको छ ।
किन यसो गर्नुपर्या भनी लालपेन बहादुर मुखियालाई सोधेको उनले उपरवालाले भाग लगाएको यत्ति नै हो भनेर स्पष्ट पारे ।
पुराण सुनाउन अल्छी गरे लालपेन चल्छ भनेर धम्क्याए ।
म पनि के कम न्यायका लागि तम्राभन्दा उपर जान्छु; जान्छु भन्दो भएँ ।
उपर माथि उपर जाँदा जाँदै यहाँसम्म आइपुगेँ ।
अतः मेरो पुराणालयमा पुराणवाचक थपिदिन्या कि स्रोतागण अन्यत्र लखेटिदिन्या भन्या ? सार्है सकस भो भन्या ।
दुईटामा एउटा कार्जे झट्टै गरेर राहत दिन सादर अनुरोधका साथ लघु अध्याय अन्त गर्दछु ।
निवेदक
फलाना बहादुर फलाना
(पुराणवाचक)
असिद्धेश्वरी मावि; नेपालेश्वर भुखण्ड; पिरहा; नेपाल ।
(नोट– यस कुनोको वार्षिक उत्सवको अवसरमा पत्रात्मक शैलीको हाँस्यव्यङ्ग्य प्रधान लघुकथामा नेपालको शिक्षा क्षेत्रको विकृत पाटोलाई भाटो लगाउने प्रयत्न मात्र गरेको हुँ । अग्रज–सहयात्री–अनुज वर्गलाई स्विकार गर्न निवेदन गर्दै शुभकामना व्यक्त गर्दछु ।)
४५. अक्षर
म विद्यार्थी छँदा पटक–पटक अभ्यास गरेर अक्षर सुधारेँ । मेरा दाजू राम्रा अक्षर लेख्नुहुन्थ्यो । त्यहीँ प्रभावले पनि मलाई अक्षर सुधार्न उत्प्रेरणा मिलेको थियो ।
शिक्षक भएपछि मजस्तै सबैले शुद्ध र राम्रा अक्षर लेखून् भन्ने चाहन्थेँ । सोचेजस्तो हुन सकेन । केही विद्यार्थी बुझ्नेगरी लेख्थे तर अधिकांश भने आफूले लेखेको आफैँले बुझ्न नसक्नेगरी लेख्थे । म कमजोरी हटाउन प्रयत्न गरिरहन्थेँ । कापीको निरीक्षण पछि कैफियतमा ‘अक्षर सुधार, सबैले बुझ्नेगरी लेख्ने बानी बसाल’ जस्ता कुराहरू लेख्दा–लेख्दा थाकिसकेको थिएँ । मौखिक रूपमा सम्झाउँदा पनि पूर्ण सुधार नभएपछि दिक्क भएर नौलो अभ्यास गर्ने निर्णय लिएँ ।
प्रधानाध्यापक लक्ष्मी राईसँग सल्लाह गरेर एउटा सूचना जारी गरेँ– एक हप्ता पछि कक्षा ८ केन्द्रित ‘हस्त लेखन प्रतियोगिता’ हुँदैछ । यसमा सबैले अनिवार्य रूपमा भाग लिनु पर्छ । अक्षर सुधार्न प्रयत्न गर्नेलाई समेत पुरस्कृत गर्ने कार्यक्रम छ । सबैलाई प्रयास जारी राख्न सूचित गरिन्छ ।
नभन्दै सबैजसो विद्यार्थीहरूले आ–आफ्नो हस्त लेखन सुधार गर्दै गए । त्यस प्रतियोगितालाई उनीहरूले उत्सवका रूपमा लिए । समय आयो । प्रतियोगितामा सबैले उत्साहका साथ भाग लिए । पहिलेदेखि नै अक्षर सुधारेका विद्यार्थीहरूले नै प्रथम, द्वितीय र तृतीय स्थान ल्याए । पछिल्ला दिन मेहनतका साथ सुधार गर्नेहरूलाई समेत केन्द्रित गरी प्रोत्साहन प्रथम, प्रोत्साहन द्वितीय र प्रोत्साहन तृतीय पुरस्कार दिइयो ।?दचश्र
पुरस्कार वितरणपश्चात् प्रअ राईले भने– ‘पुरस्कार जित्ने क्षमता कतै खोजेर पाइन्न । आफैँभित्र खोज्नुपर्छ । हरेक विद्यार्थीभित्र आफूले चाहेको प्रतिभा विकसित गर्ने तागत हुन्छ । कसैले पनि आफूलाई कमजोर ठान्नु पर्दैन । मात्र इमान्दारपूर्वक प्रयत्नको खाँचो छ ।’ प्रअका सारगर्भित भनाइ सुनेर सबै खुशी भए र ताली बजाए । त्यस घटनापश्चात् गडबड हस्त लेखनका कारण मैले भोग्नुपरेको हैरानी दिनानुदिन कम हुँदै गयो ।
४६. परिबन्दको दास
ताता घाममा बिस्कुन सुकाएको छ । नजिकै घघरुको लाठी तेर्सिएको छ । नरे घोरिएर लेख्न ब्यस्त छ । घरीघरी ट्याकट्याक पार्छ । परेवा उडेर डिलमा पुग्छन् । मौका मिलाएर फेरि आउककछन् । लाठीको आवाज सुन्नासाथ भाग्छन् । यो क्रम दोहोरिरहन्छ ।
नरे लेखनमा डुब्छ । ट्याकट्याछक पार्न भुल्छ । एकएक गर्दै छिमेकीका सबै परेवाहरू बस्छन् । केहीबेरमै नरेले टाउको उठाउँदा आधा बिस्कुन सिद्धयाएको पाउँछ । ऊ किँकर्तव्यविमूढ अबस्थामा पुग्छ ।
आमाबाट पाउने सम्भावित सजाय सम्झेर नरे डराउँछ । काम बिगार्दा पहिले भेटेको हकारपकार सम्झन्छ । मन बुझाउन हर प्रयास गर्छ । उल्टै मन भरिएर आउँछ ।
परेवालाई काँचै चवाउन मन लाग्छ । झट्टै रिसाई हाल्ने आमाको सुझबुझलाई पनि धिकार्ने मन हुन्छ । उसलाई आफू बसेको घरको छत घुमिरहेको भान हुन्छ । टन्टलापुर घामले पनि उसैलाई जिस्क्याइरहेको आभाष हुन्छ ।
केहीबेरमै ऊ डालो लिएर तल उत्रन्छ । र; एक डालो धान लिएर फर्कन्छ । बाँकी रहेको बिस्कुनमा खन्याउँछ । जतिको त्यति भएपछि भने ऊ ढुक्क हुन्छ ।
४७. मेला
विहान चार तीस बजे बस्तिपुरको ट्याङ्ग्री खोला नजिक पुग्दा म रणभुल्लमा परेको थिएँ । खोलाभरि बत्ती झल्याकझुलुक देखिन्थ्यो । बाजागाजा गाइँगुई गरिरहेजस्तो समेत सुनिन्थ्यो ।
’आठहत्तरे दशैँको मुखमा यस ट्याङ्ग्रीमा कहिलेदेखि मेला लाग्न थालेको हो ?’
मैले सोधेको प्रश्नको उत्तरमा सँगै वाकिङ गर्ने लक्ष्मीकान्तले फिस्स हाँस्दै भनेका थिए; ’यो मेलाको रामकहानी भन्न र भनेको बुझ्ने काम हज्जार शिर भएका शेषनागको काम हो । तपैँ हाम्रो हुँदै होइन ।’
वास्तवमा हामी दुबै उदयपुरका बासिन्दा थियौँ । उनी थिए बनरैतटोलका शिक्षक, म थिएँ सिरहा गोलबजारको शिक्षक । कुरो थियो– कञ्चनरूप नगरपालिकाको । हामी त त्यहाँका फिरन्ते पाहुना मात्रै थियौँ ।
’अघि यही मेलामा सहभागी बन्न बाटामा गुडिरहेको ट्याकटर अँध्यारामा रोकेर लेनदेन व्यापार भइरहेको देख्नुभएन । अँध्याराको ब्यापारको नाफा जति व्यक्तिको गोजीमा जान्छ । नाम छ टोल विकास समितिको ।’
लक्ष्मीकान्त कटाक्ष गरिरहेका थिए । मेरो ध्यान भने मेलामै केन्द्रित थियो ।
खास कुरो के हो भनेर मैले गनगन गरिरहँदा उनले भनेका थिए; ’अहिले गएका ट्याक्टर खोलामा पुगेपछि मात्र दश मिनट मेला भर्छन् अनि फर्किहाल्छन् ।’
त्यत्तिन्जेलसम्ममा हामी सडक छाडेर पञ्चकन्या मन्दिर परिशरमा पुगिसकेका थियौँ । ट्याक्टरको ओहोरदोहर बराबर चलिरहेको थियो । धरती अझै अँध्यारामै गुटमुटिएको थियो । कुरा नबुझेर म चुप थिएँ ।
उनले प्रष्ट्याउँदै भनेका थिए; ’माथिकाको मुखमा बुझो कोचिदिएर अहिले खोलाको वालुवागिट्टीको अवैध दोहन भइरहेको छ । बेलाबेलामा गाउँको प्रत्यासी उम्मेद्वारले आफ्नो भाग खोज्न रोक्छ टोलविकासको नाममा ।’
२०७८–०६–२३
४८. बेताल
“आजका बालबालिका भोलिको राष्ट्रको लगाम पक्रने सारथि हुन् । उनीहरूले आज सम्मानजनक ज्ञान आर्जन गर्न पाए मात्रै बोली र व्यावहारमा एकरूपता हुन्छ ।“
मन्त्रीले भाषण गरिँरहँदा ताली बजाउने सबै बालबालिकाहरू नै थिए । उनीहरू भदौको चर्काे घाममा थोरै बसेर र धेरै उठेर ताली बजाउँदा थिए । बजाउन अल्छी गर्नेलाई उनीहरूका शिक्षक बजाउन सङ्केत गर्दा थिए ।
कार्यक्रमको अन्तमा आयोजकको दयादृष्टि भएको थियो– सबै जसो बालबालिको हातमा कसैकोमा एउटा कसैकोमा दुइटा चकलेट परेको थियो । एउटा पनि चकलेट नपाउने केही बालबालिका वितरकको मुहार टुलुटुलु हेरिरहेका थिए ।
केही बुज्रुकहरू चकलेट पाइनँ भन्नेहरूलाई
खेतबारीमा पाकेका मकै खाला भनेर बाँदर लखेटेझै लखेटिरहेका देखिन्थे ।
मञ्चबाट उठेर आफ्नो सवारी साधनतिर लम्कँदै गर्दा मन्त्रीको बोली सुनिएको थियोे; “ए फुच्चे, कार राम्रोसँग पुछपाछ त गरिस् नि ? टलक्क टल्किने बनाइस् नि ?“
बोली भुइँमा खस्न नपाईकन १२ वर्षको धनमान “एस सर, तयार छ सर“ भन्दै सामुन्नेमा हाजिर भएको थियोे ।
२०७८÷०५÷२९
४९. साहित्य
‘खुरुक्क कलम रोकेर खाना खान आउनुस् त । म पर्खिबस्न सक्तिनँ ।’
उनको झर्कोफर्कोलाई महत्त्व नदिईकन म कलम घोट्ने काममा जोतिँदो थिएँ । मेरो कथा जटिल मोड भएर गुज्रँदो थियो । बल्लतल्ल उत्कर्षताको सिँढी फेला परेको थियो । उनको अर्को बोली सुनेर भने कलम एकाएक घ्याच्चै रुक्यो ।
‘मसँग तपैँले बिहे गर्नाले कथाकार भैटोपल्नु भको हो । के फुटानी लगाउनुहुन्छ ?’
म चुपचाप उनलाई नै हेरिरहेको थिएँ । उनको निर्दोष बोली आंशिक सत्य रहेको ठम्याइरहेको थिएँ । उनको साथ नभेटेको भए विषयवस्तुको अभाव खट्कने अडकल गरिरहेको थिएँ ।
‘सप्पै कामकुरामा मेरो आपत्ति छैन । मात्र केही कुरामा मेरो मन रुष्ट छ र रुष्ट भइरहन्छ ।’
उनी रुक्नासाथ मैले हत्तपत्त प्रश्न सोधिहालेँछु; ‘के कुरामा ?’
‘केमा हुनु नि ! जे देख्यो त्यही लेख्यो । यही बानी फिटिक्कै मन पर्दैन । दुनियाका सामु लाजको पसारो !’
उनका कुरा सुनेर म मन्द मुस्कुराहटका साथ बोलेको थिएँ; ‘जीवन बाहिरका कुरा लेख्न जानेकै छैन । आँखाले देखेपछि मनले गुन्ने हो । त्यसैमा रङरोगन गर्दै अक्षरमा रूपान्तरण गर्ने हो । कस्तो साहित्य भयो या भएन, त्यो छुट्याउने काम पाठक र विज्ञविश्लेषकको हो ।’
मौन हुने पालो उनको थियो । उनी आफ्नो धर्म पालना गरिरहेकी थिइन् । ज्यान नभएका शब्दसँग जीवन साट्न मन हुन्नथ्यो । फेरि जीवनलाई उधारोमा बिक्री गर्न पनि सकिन्नथ्यो ।
‘आफैँलाई साहित्यमा मुछ्नुपर्छ भन्ने छैन नि ? आफूबाहेक पनि साहित्य हुँदो हो नि ?’
अन्ततः उनको सवालले जवाफ भेट्ने गरी मैले थपेको थिएँ; ‘तिमी मान नमान । विचार लिन र राख्न स्वतन्त्र छ्यौ । मेरो साहित्यमा जीवनको सौन्दर्य रहन्छ । जीवन्त सौन्दर्यबिनाको लेखन मध्यरातको मुर्दाघाट समान बिरसिलो लाग्छ मलाई त ।’
२०७८–०६–१६
५०. तिजैतिज
‘तिज र आमा समानार्थी नभए पनि उस्तै शब्द हुन् । आमाबिना तिजमा माइत जानुको अर्थ थकाइ मात्रै हो ।’
उहाँको भनाइ विपरीत उभिँदै मैले प्रतिकारका शब्द ओकलेकी थिएँ; ‘आमालाई पाउन माइत जानुप¥यो । घराँ बसेर आमा कहाँ पाइन्छ त ?’
उहाँ चुप हुनुहुन्थ्यो । त्यही मौकामा थपेकी थिएँ; ‘आमाको प्रतिनिधि भएर भाइ मलाई लिन आउँछ रे । उसैसँग माइत जान तयार होऊँ त ?’
‘पर्दै पर्दैन । लिन आमा आए जानू नत्र तिज घरमै मनाउँनू । भन्द्या छु । अरू आर हुँदै हुँदैन ।’
अफिसतिर प्रस्थान गर्दै थप्नुभएको थियो; ‘साधन नभए बोलेरो पठाम्छु । तर आमा नै आउनुपर्छ ।’
सधैँ मेरो बोली भुँइमा खस्न नपाउँदै ‘एस’ भन्नुहुन्थ्यो । यसपाली चाहिँ किन सानो कुरामा अहम् देखाउनुभएको होला ? बूढो हुँदै गएपछि मान्छे निहुँ खोज्छ भनेको ठीकै हो कि क्या हो ।
मनोविनोदमा ब्यस्त भएकै बखत मोबाइलको रिङटोनले तन्द्रा भङ्ग गरिदियो ।
‘हजुर आमा, ज्वाइँकै मोबाइलमा फोन गर्नु रे ।’
आमाको स्वर सुन्नासाथ औपचारिकता पनि पूरा नगरी हत्त न पत्त भनिहालेँछु ।
फोन काट्न कानबाट मोबाइल हटाउँदा हटाउँदै आमाको थोतेबोली सुनिएको थियो; ‘हैन, यो प्रतिमा कस्तरी मात्तिएकी । पैली तिजाँ बोलाम्नु, आइहाल्छु भन्थी । ऐले ज्वाइँको नाम जप्छे ।’
मलाई सबै जनासँग रिस उठेको थियो । बसेको सोफा पनि बिझाउन थालेको थियो । ओछ्यानमा पल्टँदा ओछ्यान नै पाछ्न थाल्थ्यो । छोराछोरीको बोली पनि कर्कश कागेबोली लाग्न थालेको थियो ।
उहाँले अफिसबाट फर्कंदा थरीथरीका सामान ल्याउनुभएको थियो । मलाई फकाउन त होला नि भन्दै म ठुस्किएर परपरै हुन्थेँ । उहाँ ककसलाई फोन डाइल गरिरहनुहुन्थ्यो । मैले बुझ्ने जमर्को नै गरिनँ ।
भोलिपल्ट ठीक ११ बजे आमा चढेको बोलेरो गेटभित्र छि¥यो । मेरा मिल्ने सहेलीहरू पनि एकएक गर्दै भित्रिए । खानेकुरा बनाउनेहरू समेत भाडावर्तन र औजारसाथ त्यसैबेला हाजिर भए । म तीन छक्क परेकी थिएँ ।
सबैले आमाको सत्कार ग¥यौँ । नाचगान सुरुआत भयो । खुब नाचियो, गाइयो र खाइयो । यसखाले सरप्राइजका लागि मैले उहाँलाई ‘धन्यवाद’ भन्दा उहाँले भन्नुभएको थियो; ‘जहाँ आमा त्यहाँ तिजैतिज ।’
२०७८–०६–०३
५१. वैज्ञानिक
स्कुल छुट्टी भएपछि कतै नअलमलिई नरेश घर फर्कन्थ्यो । भान्सामा बनेको खाजा खाएर एक्लै घरबाट निस्कन्थ्यो । कसैले नदेखेको र नरोकेमा प्रशन्न चित्त बनाउँथ्यो । सूर्य अस्ताचलमा पुगेपछि भने मलिन मुहार लगाएर घर फर्कन्थ्यो । बिहान झिसमिसेमै ब्रस गर्दै निस्कन्थ्यो र ८ बजेपछि हडबड गर्दै घर पस्थ्यो ।
नरेशको दिनचर्याबाट उसका बाबु आजित थिए । उनी आज चाहिँ हकार्छु भन्थे तर छोराको अरू कुनै कमजोरी नभेट्दा त्यसै तत्रन्थे । अरू सबै कुरामा उसलाई होसियार भेट्थे । सिर्फ साँझ–बिहान डुल्ने बानी सुध्रे हुन्थ्यो भन्थे ।
एक दिन बेलुका झुन्ड्याएको पेन्टको गोजीबाट पर्स नै गायब भएको बुझेपछि भने उनको कन्सिरी तात्न पुग्यो ।
‘सधैँको एकनासे डुलुवा बानी गर्छस् ? लफङ्गा केटाहरूसित लागेर पैसा चोर्न थालिस्, हैन ?’
आफूले लगेकै छैन भनेर नरेशले जवाफ फर्काउँदा बाबु झन् आक्रोशित भए, ‘खुरुक्क अपराध स्विकारेर बिगारेको काम सपारिहाल् । आजैबाट डुल्ने र लफङ्गाहरूसित हेलमेल गर्ने काम बन्द गर् ।’
बाबुले दाह्रा किटेर खाऊँलाझैँ गरेर हेरेको देखेर नरेश डरायो ।
आफूले कहिल्यै गलत कर्म नगरेको र गर्नेलाई साथ नदिएको भनेर विश्वास दिलायो । बाबुले विश्वासै गरेनन् । सारा कोसिस वालुवाको पुल नै सावित हुँदा ऊ झन् चिन्तित भयो ।
बाबुछोराको खैलाबैला सुनेर करेसाबारीको काम छाडेर आमा आएर भनिन्, ‘पर्स त तल खसेको थियो । दराजमा राखिदेकी छु।’ बाबुको शिर लत्रियो ।
नरेशतिर फर्केर मायालु पाराले सोधिन्,’ तिमी किन बाहिरफेरो अलमलिएको ? यही कुराले रडाको भइरहेछ ।”
गाह्रो मानेर नरेशले मुख खोलेको थियो, ‘जीव र वनस्पति विज्ञानप्रतिको मेरो रुचि देखेर विज्ञान शिक्षकले सल्लाह दिनुभयो । त्यसैले म साँझमा चारकोशे वनका बोटबिरुवा नियाल्छु र बिहान खोला किनारका जीवजन्तुसँग रमाउँछु ।’
४८. बेताल
४९. साहित्य
५० तिजैतिज
५१. वैज्ञानिक
५२. माफ गर्नुस्
‘चैती काकीको सँगमा हामी आइरहेछु । तपाईं गोलचक्कर चौकमै रुक्नुस् । हामी आइहालेछु ।’
मर्निङ वाकमा मलाई उछिनेर अघि दौडेका दुई नारीमध्ये जवान केटीका मुखबाट निस्केको ध्वनि सुनेर म अवाक् भएको थिएँ । ऊ मैथिली मातृभाषा प्रभावित नेपाली भाषामा मोबाइलवार्ता गरिरहेकी थिई ।
घरी उनीहरू दगुर्थे, घरी हिँड्थे । घरी भने उभिएर लामो सुस्केरा काड्थे । म उनीहरूको समीप पुगिहाल्थेँ ।
‘तुँ अपने निर्णय केनेछी । हमरा कोनो दोख नई छै । निक हेतै आ बजा हेतै । तोरो अपने माथापर लैला परतै ।’ अर्की अधबैँसे नारी भनिरहेकी थिई ।
उसले दोष आफूले नलिने र जसअपजस आफ्नै टाउकामा बोक्नुपर्ने बोधले केटी केही निरास भएकी थिई । बातचितबाट बुझेअनुसार केटीलको सामाजिक विवाह भएको महिना दिन पनि वितेको रहेनछ । दुई साता अघि नै लोग्नेको भिसा आएर कतार उडेछ । केटी माइती गाउँको रामनाथ खरेल साथीसँग २०७७ सालमै प्रेमविवाह गरेर विवाहदर्ता समेत गराएकी रहिछ । इज्जत बचाउन भन्दै ठूलो धनराशी खर्च गरेर उसको विवाह जबरदस्ती गर्दिएको रहेछ ।
फलैचामा पुगेर अधबैँसे थ्याच्चै बसी र पुर्पुरामा हात लगाउन थाली । परको लोकमार्गमा केटो हात उठाएर इशार गर्दै थियो । केटी मात्रै तुफानसाथ दौडिई र हेर्दाहेर्दै दुबै अलप भए । पन्ध्र मिनेटपछि एक प्रौढ नारी र दुई युवक बाइकमा आए । अधबैँसेसँग कुराकारी गरे । तीमध्ये एउटाले हडबड गर्दै मोबाइल डाइल ग¥यो ।
‘प्रहरी दाइ, बाइकमा आउने केटाले हाम्री भाउजू भगायो । त्यसलाई पाता कस्नुस् त हामी आउँछौँ ।’
उताबाट जवाफ आएको थियो, ‘विवाहका फोटाहरू देखाउँदै वैधानिक कागजपत्र पेस गर्नेको पक्षमा कानुन छ । दुबैको विवाहयोग्य उमेर रहेछ । उनीहरूलाई छाड्न वाध्य भयौँ ।’
२०७८–०६–१९
५३. टेकोनिजम
“तिमीलाई यो पनि दिएँ; त्यो पनि दिएँ । अब गुँड बदलिदिनु पर्यो ।“ बाजेले नम्र पाराले थप्दै गए; “ सधैँ एउटै ओथारामा बसिरहे सुलसुले जन्मन्छ र फैलन्छ भनेर मात्रै भन्या हो ।“
“मलाई मान चाहियो; सम्मान चाहियो ।“ बज्यैको बोली गर्जियो; “ आजसम्म मैले हात पसारेँ । तपैँको खटनपटनमा रहेँ । कुमालेको चक्र फेरियो । तपैँ मकहाँ म तपैँकहाँ हुने दिन आयो । के तपैँ तैयार हुनुहुन्छ ?“
यस कुराले बाजेको मन भत्भती पोल्यो । शरीरभरि काउछो खनिएजस्तो भयो । रिसको पारो उँभैउँभो उक्लियो ।
“मुख छ; बोली छ भन्दैमा जथाभावी बोल्दै हिड्या सुहाउन्न । पोथी बास्या ठीक हुन्न ।“ उनले थपेँ; “ म यस विशाल घरको एक्लो मूली हुँ । मेरो इशारामा घर चल्छ । पोथी अहम् देखाउने जमाना अझै आइसक्या छैन । बुझ्यौ ?“
बज्यै पनि रिसले धुँवाधुवाँ भइन् । उनले आफ्नो हबिगत नियालिन् । उनले आफूलाई आफ्नै खुट्टामा उभिएको पाइन् । बरू आफूबेगर बाजेकै पेट चाउरिने सङ्केत भेटिन् ।
“तपैँबेगर म रहँनै सक्तिनँ भनेको ! अब मेरा आफ्नै खुट्टा छन् ।“ मन ढुक्क बनाउँदै उनले थपिन्; “ममाथि लादिएको तपैँको अहम् फिर्ता लिनुस् । मलाई अब तपैँको टेकोनिजम अस्वीकार्य छ ।“
५४. मातृश्राद्ध
’तपैँले बर्ख दिनभर अनेक बोल्नुभयो । अनेक खानुभयो । कम्तिमा यी सोह्रश्राद्ध भर अमिथ्या बोल्ने र अभक्ष खाने हैन नि !’
मेरी गृहमन्त्रीको ठाडो आदेशलाई शिरोपर गर्ने बारे म सोच्दै थिएँ ।
उनी हाँडीमा मकै पड्केझै पुनः पड्कन थालिन्; ’देवता खुशी भएर दिएको पनि पितृ रिसाए खोसिदिन्छन् रे । तसर्थ ती सोह्र दिन साधु बन्दिनुस् । यो समय पितृको दशैँ हो । हाम्रो तपस्याको क्षण हो । उनीहरूलाई बेखुशी पारेर अनिष्ट ननिम्त्याउनुस् ।’
’पिता त सारसौँदो हुनुहुन्छ त । आमा न परमधाम जानुभएको हो । पिताको हेरचाहमा कुनै कसर बाँकी राखेको छैन त ?’
मेरो प्रश्नको जवाफमा उनले भनेकी थिइन्; “इहलोकीलाई खुवाएर खुशी पार्नुपर्छ । परलोकीलाई शुद्ध बनेर खुशी तुल्याउनुपर्छ ।“
२०७८÷०६÷१५
५५. क्षतिपूर्ति
सप्तरीको पुरानो कलेज तल्तिर गोरगामा नामको गाउँमा छ । त्यस गाउँमा लालुप्रसाद डाक्टरको रूपमा चिनिन्छ । उसले गाउँमा एउटा उपचार केन्द्र खोलेको छ । केन्द्रको वोर्डमा लेखिएको छ– यहाँ उपचारार्थ रू ५००।– शुल्क लिई ग्यारेन्टीका साथ उपचार गरिन्छ । बिरामी निको नभएमा रु. १०००।– क्षतिपूर्तिस्वरूप दिइने छ ।
उसकहाँ धेरै थरिका बिरामी आउँछन् । निको भएर जान्छन् । कसैकसैलाई निको नभए पनि बीसको उन्नाइस् भने अवश्य हुन्छ । आएका जति सन्तुष्ट नै हुने गरेका छन् ।
डाक्टरलाई छक्याएर रु. १०००।– हत्याउने सुरले एकपटक वीरमान केन्द्रमा आयो । नियमानुसार रु. ५००।– तिर्यो । डाक्टरले सोधेको प्रश्नको जवाफ दिँदै उसले भन्यो, “मेरो जीव्रोले स्वाद नै पाउँदैन ।”
डाक्टरको निर्देशनमा सहयोगीले एक बिर्को गुलियो दबाई खुवाए । उसले स्वाद पाइनँ भन्यो । क्रमशः तीतो, टर्रो र अमिलो दवाई एक÷एक बिक्रो खुवाउँदा समेत उसले स्वाद पाउँदै पाइन भनिरह्यो । र, रु. १०००।– क्षतिपूर्तिस्वरूप दिन जिकिर पनि गरिरह्यो ।
डाक्टरले उसको बठ्याइँ बुझिहाले । र, बिमार निको नभए क्षतिपूर्ति दिने आश्वासन दिँदै भने, “अन्तिम पटकको दवाई एक खुराक पियाउन दिनुस् । निको नभए आफ्नो रकम लिएर जानुहोला ।”
वीरमान खुशी भयो र चाँडो दबाई दिन कर गर्न थाल्यो । डाक्टरको निर्देशनमा सहयोगीले दबाईको बोतल नै ल्याएर वीरमानको मुखमा खन्याइदियो । ऊ पीरोले पीडित भएर हा हा... र हु हु.. गर्दै उठेर दगुर्यो ।
वीरमान गइसकेपछि जाँचेको त त्यो अकबरे खोर्सानीको झोलवाला दबाई पो रहेछ ।
५६. ख्यालख्यालमा
‘हजुर अंकल, तीन गिलेन पानी दिनुस् न ।’ २० वर्षे ठिटाले मुख खोल्यो ।
‘तिमीहरू अघि गाउँभरि धुलो उडाउने र हाम्रो होहल्ला गरेर अमनचयन खोस्ने उडाउने केटाहरू हैनौ ?’
‘हुन त तिनै हौँँ । सरी अंकल फेरि त्यस्तो हुन्न ।’ १६ वर्षे अझै नम्र भयो ।
‘लकडाउनले दिमाख डाउन ग¥यो । पिकनिक खाएर अन गर्न आएका । हामीलाई नरोक्नुस् । साथीहरू हतारिएका छन् । बोइलर भुत्याइसके । पौडाहा खोलामा पानी होला भनेर खानको लागि मात्र पानी ल्यायौँ । यहाँ त पानीको थोपो पनि छैन । साउनपुर गाउँ पस्ता कलमा पानी आएन । अब हजुरले समरसियल चलाइदिनू र हामीलाई पानी दिनू ।’ १४ वर्षे पड्कियो ।
ठूलोभन्दा सानो कडा देखेर झ्वाँक चल्यो । जिस्क्याउने इरादाले भनिदिएँ, ‘हाम्रो पैसो खर्च हुन्न र ?’
‘हुन्छ । कति दिनुपर्छ ?’
१४ वर्षेको अटेर बोली सपार्दै १६ वर्षेले भन्यो, ‘त्यत्ति पानी किन्न कति तिर्नुपर्छ होला ? बजारमा त्यही ४÷५ सय पर्ला ।’
‘उसो भए ५ सय थम्याऊ । लैजाऊ । धेर भए पछि फिर्ता लैजाऊ ।’
ठिटाहरू गोजी छाम्छन् । पैसा भेला पार्छन् । जम्मा २६५ रुपियाँ मात्र साथमा हुन्छ । मुखामुख गर्छन् ।
‘पैसा नभए मोवाइल छाडेर जाओ ।’
गाह्रो मनले मोवाइल थम्याएर पाइला अघि बढाउँछन् ।
वनभोज सिद्धयाएर पाँच सय थम्याउँदै मोवाइल दिँदै लिडर केटोले भन्छ, ‘काम सिद्धियो । सर्त मुताविक ५ सय लिनुस् मोवाइल फिर्ता लिनुस् ।’
म सरक्क मोवाइल फर्काउँछु । रुपियाँ लिन अस्विकार गर्छु ।
उनीहरू कारण सोध्छन् ।
भन्छु, ‘ तिमीहरू सप्र । मान्यवरका आज्ञा मान । ठीक गर । बेठीक ठाममा पाइलो नराख । तिमीहरूले दिएको त्यही मेरो पैसा भयो ।’
उनीहरू नतमस्तक हुन्छन् । ‘सरी’ भन्दै हात जोड्छन् र बलुवा गाउँतिर लाग्छन् ।
म घरमाथि उक्लनासाथ छोरी मोवाइलमा देखाउँछे ।
हेर्छु, फेसबुकमा मेरो तस्विर छ । मुन्तिर लेखेको छ–
हेर्नुस् । वनभोजमा पानी बेच्ने अंकल । पैसा नहुँदा मोवाइलसम्म राख्न गाह्रो नमान्ने महान् सहयोगी सर्वेश्वर अंकल ।
– २०७६–१२–१८
५७. प्रतिकार
गाउँ छेवैको प्रहरी थाना सुनसान खडा छ । दुई युवती जम्ला हात गरिरहेका छन् । अगाडिको कुर्सीमा बस्न सकस मानिरहेकी हबल्दार दिदी अक्कनबक्क छिन् । वातावरणमा निर्जनता छाइरहेको छ ।
“चेलीहरू हो ! गर्नसम्म गरेछौँ । कानुनको मुखमै कालोमोसो दलेछौ । तिमीहरूलाई इज्जत नदिऊँ भने आफ्नो भुल स्वीकारेर कानुनको शरणमा आएका छौ । अर्कातिर आफ्नै विभागको धज्जी उडाउने काम गरेका छौ ।” हवल्दार आँखा मिच्दै थप्छिन्, “अरू हाकिमहरू अन्तै जानुभएको छ । यो थाना उहाँकै नेतृत्वमा थियो । उहाँ पछिको वरिष्ठ वरियाताक्रममा म नै पर्छु । अब म कसो गरूँ ?”
हत्त न पत्त चाँचरी अघि सरी, “केही गर्न पर्दैन, दिज्यू ! दुई संदिग्ध अभियुक्तहरू घटना घटायौँ भनेर थानाको शरणमा आए । प्रारम्भिक जाँचपडताल गर्दा घटना घटेकै भेटियो । लास र अभियुक्त दुबै थरीलाई सदरमुकाम चलान गरियो । यस्तै सोच्नुस् र यस्तै गर्नुस् ।” धनियाले थपी, “हैन, हैन । नियमले जे भन्छ त्यही गर्नुस् तर हामीलाई अरू राक्षसहरूको गिद्धेनजरबाट जोगाउनुस् ।”
“कुरा मात्र गर्ने कि लास पनि नियन्त्रणमा लिने भन्या ।” चाँचरी भन्दै गई, “हामी वाध्यतामा परेकाले मात्रै जघन्य अपराधिक घटना घट्यो । नारी इज्जत ज्यानभन्दा प्यारो हुँदो रहेछ । नहुनुपर्ने कुरा भइगयो । अब सजायको विकल्प रहेन ।”
हवल्दार उठिन् । नजिकैको बोतलको आधा पानी निखारिन् । र, गला सफा गर्दै चाँचरी र धनियातिर हेर्दै भन्न थालिन्, “तिमेर्का कुरा खस्न नपाउँदै हाम्रा स्टाफहरू घटनास्थलतर्फ दौडिए । सबैतिर खबर भयो । त्यसको चिन्ता नलेओ । मलाई यत्ति भन त, सतित्व जोगाउन हत्या मात्र निर्विकल्प उपाय हो, त ?”
रातीपिरी हुँदै चाँचरी कड्की, “हामीले तपैँहर्को सईलाई हत्या गरेको हैन । हामीलाई झुक्याएर नशा खुवायो । जङ्गल पु¥यायो र बलात्कार गर्ने दुष्प्रयास ग¥यो । हामीले घोचै घोचाले हानेर ठहरै पा¥यौँ ।” धनियाले थपी, “हबल्दार साहब ! हाम्रो प्रतिकारको परिणामस्वरूप ऊ म¥यो । त्यसैले यसलाई हत्या हैन, प्रतिकार भन्नुस्, प्रतिकार !”
हबल्दारको मुखबाट पनि मधुरो आवाज निस्कियो, “प्रतिकार !”
५८. अहँ; बुझाउँदिनँ
’मलिन अनुहार बनाएर झोक्रँदा आफ्ना पात्रले न्याय पाउँछन् र लेखकज्यू ?’
शिवकुमारको अप्रयाशित प्रश्नको विद्युत प्रवाहले एकै क्षण भए पनि रन्थन्यायो ।
भनिदिएँ; ’जन्माउन त दुई हप्ता लगाएर बडो सकसले जन्माएको थिएँ । पात्रमा प्राण पनि भरेको थिएँ । त्यसलाई देखेर जीवनकै श्रेष्ठ पात्र र उसको जीवन निर्माण भयो भनी मख्ख परेको थिएँ ।’
मेरो कथन सुन्न ऊ एकोहोरिएको थियो । म सुनाउँदो थिएँ; ’हिजो माघ द्दट गते द्दण्ठट को विहान टःद्दद्ध बजे यी कोर सल्केका हातले घाँटी नै दबाएर सदाको लागि मारेँछु । पछि थाहा पाएर बचाउन हरसम्भव प्रयत्न गरेँ । कम्प्युटरे डाक्टरकहाँ लगेँ ।’
डाक्टरले बसाएर आधा घन्टा लेक्चर दिएँ र अन्त्यमा मलाई भनेका थिए; ’अल्पज्ञान खतरनाक हुन्छ त्यसै भनेको हैन । बिमार नलागि मकहाँ आउन ध्यान गएन ! अब मरेको सन्तान बोकेर मकहाँ आएर के गर्नु ? ठाउँमा लगे र कम्प्युटरे विशेषज्ञकहाँ जँचाए बच्न त सक्ला ! मलाई थाहा छैन । तर यस कुठाउँमा सन्तान गुमाउनुको विकल्प छँदैछैन ।’
डाक्टरको लामो गन्थनले वाक्कै भएँ । र; शिवकुमारलाई सुनाएँ; ’ कतै मेरो केही सीप लागेन ।’
मेरा कुरा सुनेर ऊ छक्क पर्यो । द्विविधामा अल्झिरह्यो । फेरि खै के सोच्यो कुन्नि विवाद गर्न अघि सर्यो ।
’पात्र मरे फेरि अर्को जन्माउनू नि । बेक्कारमा मरेकालाई सम्झेर गहभरि आँसु किन पार्नुहुन्छ ? जन्माउने सामर्थ्य हुँदा गुमेर खासै फरक नपर्नुपर्ने हो ।’
उसको कुराले मन च्वास्सै घोच्यो; ’बोल्न पाएँ भन्दैमा सहानुभूति राख्ने नाममा जथाभावी नफलाक्नुस्; शिवकुमारजी ! प्यारालाइसिसले गर्दा दाहिने हातपाउ नचल्ने मान्छे । कागजमा जन्माउन सक्दिनँ । सोझै ल्यापटपमा जन्माउँछु । एक पटक स्वाहा भएपछि लागेको चोटले रन्थनु सिवाय विकल्पै रहन्न ।’
’जाबो कलमी पौरख मासिँदा जन्मदाता गुमाएझैँ गर्नुहुन्छ ! लेखकको दिमाखको नटबल्टु खुकुलो हुन्छ भन्थे हो रहेछ ।’
उसले बोलेका शब्दलाई तुच्छ ठान्दै म डुक्रिएथेँ; ’मानौँ छोराको बाबु नबनी नछाड्ने सङ्कल्प गर्नुभएको छ तपैँले । छोरी जन्माउँदा जन्माउँदा दर्जन पुगेपछि छोरा जन्माउनुभयो । बडो प्रेमले हुर्काउनु भो; पढाउनु भो; उच्च कोटीको जागिरे बनाउनु भो । अब भन्नुस् त तपैँको त्यो छोरो आफ्नै असावधानीले तपैँकै हातबाट फ्याट्टै निष्प्राण भयो भने अर्को छोरो जन्माउँछु भनेर चित्त बुझाउनुहुन्छ ?’
२०७६–१०–२७ सोमबार
५९. माइन सेबोटेज
‘ए जामुनजी, हडबड नगरौँ । गडबड हुन्छ । माथिको आदेश पखौँ । अनि, जे गर्नुपर्छ, गराँैला ।’
श्यामजीको चेतावनीलाई वेवास्था गर्दै भनेको थिएँ, ‘माथिको आदेशले त हामी बिग्रियौँ, भत्कियौँ । टाउकामा कात्रो बोकेर हिँडेपछि जनताको काम गर्ने हो । माथिको आदेशलाई घाममा सुकाइदिने हो ।’
विरोधी पक्ष आउँदै थियो । उनीहरूको लाइनको ठ्याक्कै बीचमा पर्ने गरी मैले व्याट्रीमा तार जोडेँ । त्यस विष्फोटमा दुई जना मात्र घाइते भए् ।
साथीहरू अघि नै चम्पट ठोकिहालेछन् । अन्ततः मलाई पक्रिहाले ।
‘ए दनुवार, गोली ठोकूँ कि भन्छस् ?’
विपक्षीको प्रश्नोत्तरमा भनेको थिएँ, ‘ठोक्न मन भए ठोक । सोध्न मन भए सोध । म भन्न तयार छु ।’
‘कायरै छस् कि क्या हो । तेरो सामथ्र्य केही भए पो अर्को कुरा गर्थिस् त ।’
‘म अहिले बगरमा फालिएको माछो बनेको छु । मैले पानी भेटे, तागत देखाइदिन्थेँ ।’
मेरा कुरा सुनेर कमान्डरले मेरो जुल्फी क¥याप्प समात्यो । मेरो गर्धन अररो भयो । सबिनाले कपाल काट्न बरोबर सम्झाउँथी । मैले अटेर गरेको थिएँ । कम्तिमा छोटो कपाल पारेको भए वा खुइल्याएको भए यस्तरी समाउन त पाउन्नथ्यो भन्ने लाग्यो । कहिलेकाँही साना नानीहरूले भनेका कुरा पनि हेक्का राख्नुपर्छ भन्ने ख्याल आयो ।
‘घर कहाँ हो ?’
‘खैरेनी ?’
‘सन्तान कतिजना र केके ?’
‘३ जना, जेठी छोरी सविना, कान्छी सरिता, छोरा सरोज ।’
‘अनुहार हेर्दा त तँ दनुवार होस् भनेर चिनिहाल्यौँ । ए, तँ त जामुनलाल चौधरी पो रहिछस् । सपरिवारै क्रान्तिमा सहभागी गराएको रैछस् हैन ?’ उसले सहजै सोधेको थियो ।
मैले भनेँ, ‘हो, जे गर्नसक्छौ । गर ।’
‘हामीलाई कानुन सिकाउने भाको, कम्लिष्टे मोरो । खान नपाएर कम्लिष्ट भाको । यस दनुवारको बुद्धि भाको भए पो खैरेनीमा ढुक्कले परिवारसँग बस्थ्यो । यो भलायाडाँडामा आएर हामीलाई मार्ने धराप किन थाप्थ्यो त !’
म टेरिनँ । अन्ततः मेरो निधारमा ‘माइन सेबोटेज’ लेखियो र गाईघाट जेलमा कोचियो ।
००००००००
No comments:
Post a Comment