चट्याङ मास्टरको कवितामा बुढ्यौली सौन्दर्य ✍️ नन्दलाल आचार्य

(निसमालोचना)

चट्याङ मास्टरको कवितामा बुढ्यौली सौन्दर्य 

✍️ नन्दलाल आचार्य 

१. कवि परिचय-

कृष्णमुरारी गौतम ‘चट्याङ मास्टर’ नेपाली कवितामा करुण-यथार्थवादी दृष्टिकोण बोकेर उदाएका कवि हुन् । ग्रामीण जीवनका सुखदुःख, मध्यमवर्गीय वृद्धवृद्धाको नियति, समाजका विडम्बना र आस्थाको आलम्बलाई उनी कलात्मक शब्दमा उतार्छन् । “चट्याङ” शब्दले सङ्केत गरेझैँ उनको कविता तुरुन्तै हृदयमा चोट पुर्‍याउने, तत्कालै मनलाई हल्लाउने खालको छ । जीवनका भोगाइलाई सरल, सहज र व्यङ्ग्यमिश्रित शैलीमा प्रस्तुत गर्ने उनको विशेषता हो ।

२. कविका विशेषता र कविताको भावार्थ-

"उता कृष्ण, कृष्ण, यता राधे, राधे" शीर्षकको कृष्णमुरारी गौतम 'चट्याङ मास्टर'द्वारा लिखित कवितामा समाजको सरल तर गहिरो यथार्थ-चित्रण गरिएको छ । करुण र व्यङ्ग्यको सम्मिश्रण गरेर वृद्ध जीवनको पीडा र भावुकता समेटिएको छ । आस्था, धर्म र मानवीय भावनाको आलम्ब गरिएको छ । छोटा वाक्य, पुनरावृत्तिले सिर्जित लयात्मकताले पाठकको मन अपहरण गर्न पुग्छ ।

कविताले वृद्धावस्थाको एक्लोपनलाई करुण र व्यङ्ग्यपूर्ण ढङ्गले उजागर गरेको छ । छोराछोरी जागिरको धपेडीमा छन्, नातिनातिना स्कुलको दौडधुपमा छन् । घरमा बाँकी छन् त बूढाबूढी मात्र, तर उनीहरू पनि एउटै घरभित्र हैनन्, आआफ्नै परिबारको पर्खालभित्र छटपटाइरहेका छन् ।

“बूढो उता जान मिलेन, बूढी यता आउन मिलेन” भन्ने यो पंक्तिले वृद्धावस्थाको विडम्बना स्पष्ट गर्छ । आफ्नै सन्तान नै बाधा बनेका छन्; यथार्थमा जीवनको उत्तरार्धमा सहारा चाहिने बेलामा तिनै सन्तानका जिम्मेवारीले अभिभावकहरूलाई टाढा पारिदिन्छ ।

बूढो राति खोकेर सङ्केत गर्छ, बूढीले बत्ती बालेर प्रत्युत्तर दिन्छिन् । एक अर्कामा भेट हुन नसके पनि उनीहरूको मनको संवादलाई कविले कृष्ण-राधाको भजनमार्फत लयमा प्रस्तुत गरेका छन् ।

“उता कृष्ण, कृष्ण; यता राधे, राधे” -यस पुनरावृत्तिले वृद्धहरूको अन्तिम सहारा भगवान् र आपसी आत्मीयता मात्रै भएको देखाउँछ ।

तनमा रोगको पीडा छ, मनमा एक्लोपनको आगो छ । तर पनि जीवनलाई युद्धसरह लडिरहेका छन् उनीहरू । युद्धमा कसैले जित्दैनन्, यसरी नै वृद्ध जीवन पनि एक अन्तहीन युद्धजस्तै बनेको छ । न त भेट सम्भव, न त परित्याग सहज ।

कविताले अन्ततः यही भन्छ- धन, सुविधाभन्दा बढी वृद्धावस्थामा चाहिने कुरा आत्मीयताको साथ हो । तर समाजमा वृद्धहरू आत्मीयताको अभावमा, देवताको नाम जपेर मात्र जीवन तानिरहेका छन् ।

३. चट्याङ मास्टरको "उता कृष्ण, कृष्ण, यता राधे, राधे" कविताको पाठ्य रूप-

छोरा बुहारी जागिर खान गए

नाति नातिना स्कुल पढ्न गए

 यता घरमा बूढो दिनभर एक्लै व्याकुल छ 

उता पल्लाघरे बूढीको पनि त्यही हाल छ ।

परिवार ठूलो छ, बूढो एक्लै छ

इस्टमित्र धेरै छन्, बूढी एक्लै छ ।

बूढो उता जान मिलेन, बूढीका सन्तान छन् 

बूढी यता आउन मिलेन, बूढाका सन्तान छन् ।

राति झ्याल खोलेर बूढो ख्वाक्क खोक्छ 

उता बूढीको कोठामा बत्ती ट्वाक्क बल्छ 

बूढो हत्तपत्त चस्मा खोज्न थाल्छ 

बूढी हत्तपत्त मुखमा दाँत कोच्न थाल्छिन् ।

दाँत कोचिसकेर बूढी 'हे कृष्ण' भन्छिन्

चस्मा लगाई सकेर बूढो 'राधे राधे' भन्छ

उता कृष्ण कृष्ण यता राधे राधे 

भजनमै बिते रात सबै कष्ट भागे ।

उता दमको स्याँस्याँ यता बाथ दुख्छ

साझा एक्लोपनले दुवैलाई पोल्छ । 

सुते सन्तति सब, पीडाले यी जागे 

उता कृष्ण कृष्ण, यता राधे राधे ।

दुवैलाई सबै थोक पुगेकै छ घरमा

तन मन जलेको खरानी जगत्मा 

दुवैले जीवनलाई नजिकै बोलाए 

उता कृष्ण कृष्ण, यता राधे राधे ।

हरेक पल छ युद्ध जीवन जित्नलाई 

हरेक पल छ मृत्यु जीवन जित्नलाई 

दुवैले दुवैको जीवनज्योति बाले 

उता कृष्ण कृष्ण, यता राधे राधे ।

अनौठो त्यो युद्ध न जित्नु छ कहिल्यै

 अनौठा यी प्रेमी न भेट्नु छ कहिल्यै 

सहारा खोजी यो जीवन गीत गाए 

उता कृष्ण कृष्ण, यता राधे राधे ।

(साभार- चट्याङ गीता (छैटौं) पृष्ठ- १९१ र १९२)

४. कवितामा मेरो आत्मानुभूति -

कविता पढ्दा म अनायासै आफ्ना बुबाको दिनचर्या सम्झन पुग्छु । कविता ‘उता कृष्ण, कृष्ण ! यता राधे, राधे !!’ भित्र चित्रित बूढाबूढीको एकलपन, आन्तरिक पीडा, र आफूभित्रको अडान देख्दा, म बुबाको अनुहारमा देखिएको निरास र मौनतासँग प्रत्यक्ष मिलान गर्छु । बुबाले साँझपख झ्यालको छेस्किनी उचालेर धुलो झरेको सुकेको पातजस्तो चश्मा लगाउँदा, उहाँको आत्मामा पनि यही ‘उता कृष्ण कृष्ण, यता राधे राधे’ को भजन गुन्जिरहेको हुन्छ कि भन्ने लाग्छ ।

बुढ्यौली कुनै दिन अचानक आउँदैन, तर कुनै न कुनै दिन यसले पूर्ण वास ओगटिसकेको अनुभव हुन्छ । बुबाको जीवनमा पनि यो क्रमशः आयो । बालबालिका हुर्किए, पढ्न गयो, रोजगारीको चक्करमा शहर र मुलुक परपर पस्न थाले । घर अझै ठूलो छ, सबै सुविधाले भरिपूर्ण छ, तर बुबाको अन्तर्यामी चहलपहल दिनदिनै खुम्चिँदै गएको छ । दिनभर कोठाभित्र कपालका सेता रेखा, शरीरको पुरानो नक्सा, औषधिको डब्बा र पुरानो रेडियो मात्रै सङ्गत बन्ने गर्छ । बाहिर चहलपहल छ, तर उहाँको हृदय शून्यताले भरिएको छ । कविता भन्छ- “परिवार ठूलो छ, बूढो एक्लै छ ।” यो पङ्क्ति मैले आफ्नै घरको आँगनमा देखेको हरेक साँझको निःशब्दता हो ।

मलाई याद छ- बिहान सबेरै हामी सबै आआफ्नो काममा लाग्छौं । बुबा टकटक गर्दै भर्‍याङबाट ओरालिनुहुन्छ, हातमा टेकेको लठी सानो छडी मात्र होइन, उहाँको जीवनसम्बल जस्तै लाग्छ । बिहानको चिया लिन उहाँ टेबुलमा बस्नुभयो भने, वरिपरि बच्चाहरू खालि कुर्सीहरूमा नदेखिँदा उहाँको अनुहारमा हल्का निराशा आउँछ । तर त्यो निराशालाई छोपेर उहाँ गह्रौं स्वरमा भन्नुहुन्छ; “जाओ, तिमीहरू ढिलो नगर, बच्चाहरू ढिलो नगरी स्कुल जाऊन् ।” स्वरमा प्रेम हुन्छ, तर मनमा खालीपन ।

कवितामा बूढाबूढी दुवैको आकाशलाई छुट्याउने व्यथा छ । उता बूढी आफ्नै सन्तानबीच छिन्, यता बूढो आफ्नै सन्तानबीच । तर एउटै पीडा, एउटै शून्य, एउटै चाहना साथी हुने । म बुबाको अनुहार हेर्दा त्यो चाहना प्रस्ट देख्छु । उहाँलाई साथी चाहिन्छ, भलै त्यो साथी जीवनका साना कुरा मात्र साट्ने भए पनि । किनकि बुढ्यौलीको ठूलो समस्या भनेकै बोल्ने कान नपाउनु हो ।

साँझपख हाम्रा बुबाले कहिलेकाहीँ रेडियो खोलेर भजन सुन्नुहुन्छ । रेडियोको धुनसँगै उहाँको ओठमा पनि हल्का उच्चारण आउँछ- “राधे राधे, कृष्ण कृष्ण”। मलाई लाग्छ, यो केवल धर्मप्रति आस्था मात्र होइन, बरु त्यो एकान्ततामा आत्मा ननिस्कियोस् भन्ने डर हो । रातको शून्यतामा यही मन्त्र उहाँका लागि आत्मरक्षा हो ।

 कविता भन्छ- “दुवैलाई सबै थोक पुगेकै छ घरमा, तन मन जलेको खरानी जगत्मा ।” बुबाकै जीवनमा म देख्छु- सबै छ, तर केही छैन । सुखको परिभाषा सुविधाभन्दा बढी सहजीवनमा अडिएको हुन्छ ।

राति बुबाले कहिलेकाहीँ खोक्दा हामी छिटो जाग्छौं । उहाँलाई पानी दिएर सोध्छौं- “बाबा, ठिक छ ?” उहाँ भन्नुहुन्छ- “ठिकै छ ।” तर त्यो ‘ठिकै छ’ मा असीम पीडा लुकेको हुन्छ । उहाँले हामीलाई झन्झट बनाउन खोज्नुहुन्न । तर उहाँकै उमेरकी बूढी कतै अर्को घरमा यही पीडा बोकेर कहिले दाँत कोच्दै, कहिले औषधि खाँदै ‘हे कृष्ण’ भन्दी बसिरहेकी छिन् । कविताले जसरी चित्रण गरेको छ, त्यसैगरी जीवनमा वास्तविकता दोहोरिएको छ ।

मलाई कहिलेकाहीँ लाग्छ, बुबा हामीसँगै घरमा भए पनि, उहाँ एक पृथक द्वीपजस्तो हुनुहुन्छ । हामी हाम्रो व्यस्त जीवनमा डुब्छौं, उहाँ एकान्तको भजनमा । जीवनको हरेक विन्दुमा मृत्युको छायाँलाई टार्न उहाँले मन्त्र उच्चारण गर्नुभयो, ‘राधे राधे’। कविता भन्छ; “हरेक पल छ युद्ध जीवन जित्नलाई, हरेक पल छ मृत्यु जीवन जित्नलाई ।” यो पङ्क्ति बुबाको साससँगै मिसिएको सत्य हो ।

म बुबालाई हेर्दा जीवनको गहिरो व्यङ्ग्य देख्छु, जसको लागि सबै जिउँदैनन्, तर जसले सबैलाई हुर्कायो, अन्ततः ऊ आफैँ जीवनसँग लड्दै बस्नुपर्छ । यो लडाइँ कसैसँगको होइन, आफ्नै शून्यताको विरुद्ध हो । यो युद्ध अनौठो छ, किनभने यसलाई जित्नु हुँदैन, हार्नु पनि हुँदैन । केवल टार्दै बाँचिरहनुपर्छ ।

कविताले बुढ्यौलीको पीडा मात्र चित्रण गरेको छैन, यो हाम्रो परिवारको दैनिकी नै खोतलेको छ । हामी बुहारीहरूले जब काममा व्यस्त हुन्छौं, तब बुबा त्यहीँ अडिएको कुर्सीमा छाती समात्दै बिस्तारै चुस्की लिँदै चिया पिउँछन् । उहाँलाई बुझ्ने आँखाहरू प्रायः टाढा हुन्छन् । अनि उहाँ रेडियोमा सुनिएको भजनलाई आफ्नै स्वरमा बन्छन्- “उता कृष्ण कृष्ण, यता राधे राधे ।”

जीवनको उत्तरार्धमा पुग्दा मानिसलाई आफूलाई बुझ्ने एउटा साथी मात्र चाहिन्छ । तर हाम्रो समाजले बूढाबूढीलाई विभाजित गरिदिन्छ- सन्तानका घर, नातिनातिनाका पढाइ, जागिरको दौडधुप । जसले गर्दा दुई बूढा आत्माहरूबीच पनि दूरी खिचिन्छ । यो दूरी केवल भौगोलिक मात्र होइन, समय र संस्कारको विभाजन पनि हो ।

म बुबाको जीवन हेर्दा कविताको अन्तिम सत्य प्रस्ट महसुस गर्छु- “अनौठो त्यो युद्ध न जित्नु छ कहिल्यै, अनौठा यी प्रेमी न भेट्नु छ कहिल्यै ।” उहाँको जीवन यही युद्ध हो, यही अधुरोपन हो ।

यस निसमालोचनामा मैले आफ्नो आँखाले देखेको बुबाको जीवन र कविताको बिम्बलाई मिलाउने प्रयास गरेँ । कविता कुनै कल्पना होइन, यो त हाम्रो आँगनमा प्रत्येक दिन दोहोरिँदै जाने मौन गीत हो । बुबाले ‘राधे राधे’ भन्नु, बूढीले ‘कृष्ण कृष्ण’ भन्नु दुवै जीवनको शून्यतासँग लड्ने अस्त्र हुन् ।

बुढ्यौली एकल जीवनको सत्य हो; जहाँ प्रेम भेटिँदैन, तर सम्झना मात्र बाँकी रहन्छ । जहाँ सबै थोक पुग्छ, तर आत्मा खाली रहन्छ । जहाँ सहारा खोजिन्छ, तर केवल प्रतिध्वनि मात्र सुन्न पाइन्छ; “उता कृष्ण, कृष्ण! यता राधे, राधे!!”

५.  निस्कर्ष :

कविता “उता कृष्ण, कृष्ण; यता राधे, राधे” वृद्धवृद्धाको विडम्बना, एक्लोपन र अन्तिम दिनमा आत्मीयताको अभावको मार्मिक अभिव्यक्ति हो । चट्याङ मास्टरले यसलाई व्यङ्ग्यमिश्रित करुण शैलीमा चित्रण गर्दै पाठकको हृदयमा चोट पुर्‍याएका छन् ।

कृष्णमुरारी गौतम ‘चट्याङ मास्टर’ को कविता “उता कृष्ण, कृष्ण; यता राधे, राधे” वृद्धावस्थाको असल दर्पण हो । यसमा केवल दुई पात्र बूढो र बूढी प्रस्तुत भए पनि त्यसको पृष्ठभूमिमा आजको ठूलो सामाजिक यथार्थ उभिएको छ । सन्तानका व्यस्त जीवनले पिँढी पिँढीबीच दूरी सिर्जना गरेको छ । आफूले जन्माएको र हुर्काएको घरमै आफ्नै वृद्ध अभिभावकलाई पराईझैँ पार्ने प्रवृत्ति कविताले घोच्ने शैलीमा देखाएको छ ।

कविले करुण र व्यङ्ग्यलाई मिसाएर देखाएका छन्, धन र सुविधा पुगे पनि आत्मीयताको अभावले वृद्धावस्था असह्य हुन्छ । “बूढो उता, बूढी यता” भन्ने स्थिति केवल व्यक्तिगत पीडा मात्र नभई हाम्रो सामूहिक सामाजिक रोग हो । वृद्धहरूले अन्तिममा साहारा पाउने ठाउँ भनेको देवताको नाम र आन्तरिक आत्मीयता मात्रै हो । त्यसैले, “उता कृष्ण, कृष्ण; यता राधे, राधे” भन्ने जप मात्र उनीहरूको आत्मशक्ति र जीवन टिकाउने आधार बनेको छ ।

यसरी, कविताले यो सन्देश दिन्छ- वृद्ध जीवनलाई केवल धनले हैन, आत्मीय सहारा र नजिकको उपस्थितिले मात्र सहज बनाउन सकिन्छ ।

 सन्तानका जिम्मेवारीले होइन, अभिभावक प्रतिको स्नेह र सेवाभावले मात्र वृद्धावस्था उज्यालो हुन्छ ।

यस अर्थमा, यो कविता केवल बूढाबूढीको करुण कथा होइन, हाम्रो समाजलाई चेतावनी दिने दर्पण हो ।

०००

२०८२/५/१४