जन्मोत्सवको अवसरमा शुभकामना स्वरूप प्रस्तुत (स्रोतकथा+समीक्षा+उत्तरकथा)
~~~~~~~~~~~~
🔴 कथाकार रमेशमोहन अधिकारीको 'विवाद' को पञ्चायती
✍️ नन्दलाल आचार्य 
वरिष्ठ साहित्यकार रमेशमोहन अधिकारीको जन्मोत्सवका अवसरमा शुभकामना.......l
हामी सबैका प्रिय, नेपाली साहित्यका धरोहर, बुढ्यौली साहित्य समाजका अभियन्ता तथा अनेक साहित्यिक संस्थाका प्रणेता, संरक्षक एवं लघुकथा प्रतिष्ठान, नेपालका शुभचिन्तक, मार्गनिर्देशक तथा बहुआयामिक साहित्यिक व्यक्तित्व श्रद्धेय रमेशमोहन अधिकारीज्यूको जन्मोत्सवमा हार्दिक बधाई तथा शुभकामना व्यक्त गर्न पाउँदा हामी गौरवान्वित छौँ । उहाँको सतत साहित्यिक साधना, अद्भुत सृजनशीलता र समाजलाई दिने योगदान अतुलनीय छ ।
रमेशमोहन अधिकारी नेपाली साहित्यका यस्ता मूर्धन्य स्रष्टा हुनुहुन्छ जसले साहित्यका अनेक विधामा सफलता प्राप्त गर्नुभएको छ । उहाँका लेखनीमा जीवनका संवेदनशील चित्रण, समाजप्रति गहिरो अन्तर्दृष्टि र भाषिक कलात्मकता देख्न सकिन्छ । उहाँका कृतिहरू केवल मनोरञ्जनका लागि मात्र नभएर पाठकलाई गहिराइमा डुबाउने प्रेरणाका स्रोत हुन् ।
साहित्यको विभिन्न विधामा कलम चलाउनु भएका अधिकारीज्यू लघुकथाको क्षेत्रमा विशेष योगदान दिनुहुने व्यक्तित्व हुनुहुन्छ । उहाँको लघुकथा लेखन शैली सरल, सशक्त र प्रभावशाली रहेको छ । समाजमा भएका विविध परिवेश, राजनीतिक उतारचढाव, मानव मनोविज्ञान र जीवनका अनेक रंगहरू उहाँका कथामा देख्न सकिन्छ । उहाँको लेखनशैली पाठकको मन छुने खालको छ, जसले पाठकलाई सोच्न बाध्य पार्छ ।
उहाँका कृतिहरू साहित्यको संवेदनशील दस्तावेजहरू हुन् । उहाँका केही प्रमुख कृतिहरू "सम्झनाको सेरोफेरो," "घुम्तीहरू छेलिएपछि," "गुराँस र युद्ध," "आफैँसँग" तथा "संयात्राको संयोग" नेपाली साहित्यमा अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छन् । यी कृतिहरूले नेपाली समाजका विविध पक्षहरू उजागर गर्ने मात्र होइन, पाठकलाई यथार्थको धरातलमा उभ्याउने क्षमता राख्छन् । उहाँका रचनाहरूले नेपाली साहित्यको विकासमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याएका छन् ।
रमेशमोहन अधिकारीज्यूले नेपाली साहित्यको उन्नयनमा खेलेको भूमिका अतुलनीय छ । उहाँको लेखनीमा सृजनात्मकता मात्र नभई समकालीन यथार्थको गहिरो चित्रण पाइन्छ । उहाँले नेपाली समाजको रूपान्तरणमा साहित्यको भूमिका महत्त्वपूर्ण हुने विश्वास राख्दै साहित्यलाई जीवनमुखी बनाउन निरन्तर लागिपर्नुभएको छ । उहाँको साहित्यिक योगदान भावी स्रष्टाहरूका लागि प्रेरणाको स्रोत बन्न पुगेको छ ।
लघुकथा प्रतिष्ठान, नेपाल उहाँको मार्गदर्शनबाट सदैव लाभान्वित हुँदै आएको छ । उहाँका विचारहरू, सल्लाहहरू तथा साहित्यिक योगदानहरूले संस्थालाई समृद्ध तुल्याएका छन् । उहाँले दिनुभएको प्रेरणा, निर्देशन र सहयोगको उच्च मूल्याङ्कन गर्दै हामी उहाँप्रति हार्दिक कृतज्ञता व्यक्त गर्दछौँ ।
आजको यो विशेष अवसरमा हामी उहाँको दीर्घायु, उत्तरोत्तर सृजनशीलता तथा उत्कृष्ट स्वास्थ्यको कामना गर्दछौँ । नेपाली साहित्यको आकाशमा उहाँको तेज सधैँ चम्किरहोस्, उहाँको कलम अनवरत रूपमा चलिरहोस् । उहाँको आगामी साहित्यिक यात्रामा निरन्तर सफलताको शुभेच्छासहित, पुनः एकपटक उहाँलाई जन्मोत्सवको हार्दिक मंगलमय शुभकामना व्यक्त गर्दछौँ ।
लघुकथा प्रतिष्ठान, नेपाल
२०८१ चैत्र १० गते, २३ मार्च २०२५
(अक्षान्त)
~~~~~
(स्रोतकथा)
🔴 लघुकथा- विवाद ✍ रमेशमोहन अधिकारी
आविष्कारको विवाह भर्खरै जसो भएको थियो । उनकी पत्नी स्वरूपा हेर्दा सरल नै लाग्थिन् । बाहिरबाट हेर्दा तिनीहरू साह्रै मिल्दा जोडी थिए । भित्र भित्र भने तिनका बिचमा द्वन्द्व रहेछ ।
एक दिन आविष्कारका बुबाले तिनको विवाद सुनेछन् । कमला भन्दै रहिछन्, “हजुरलाई यसो अमेरिकातिर ट्राई गरौँ भन्यो, मानिसिन्न । मलाई त मर्नु न बाँच्नु भइसक्यो ।”
आविष्कार भन्दै रहेछन्, “किन जानुपर्यो अमेरिकासमेरिका । मेरो प्राइभेटमा भए पनि स्थायी जागिर छँदै छ । तिम्रो पनि जागिर छँदै छ । खान पुगेकै छ, लाउन पुगेकै छ ।”
कमलाले भनिछन् “खानलाउन पुगेर मात्र भो त ! मेरो मामाका छोराछोरी, काकाका छोराछोरी सबै विदेश छन् । अमेरिकामा बस्या छन् । श्रीमान्, श्रीमतीको बेग्लाबेग्लै गाडी छ । मोजमस्ती छ । हामी भने यहाँ यस्तो जाबो !”
“के जाबो ?”
“बुढा भएका आमाबालाई पाल्नुपर्या छ । उहाँहरूलाई चटक्क छाडेर कहीँ हिँड्न पाइँदैन । उहाँहरूकै सेवामा दिन बितेको छ, रात बितेको छ ।”
“उहाँहरू दुबै जना साठी नाघिसक्नुभयो । उहाँहरूलाई खानपिन र आरामबिराममा हेर्नुपर्ने भइसकेको छ । त्यसैले उहाँहरूलाई छाडेर कहीँ जाने कुरै नगर ।”
“ए ! उहाँहरूको ठेक्का लिएका छौँ हामीले ?”
“अहिलेसम्म लिएका छैनौँ । अब अशक्त हुनुभयो । अब लिनुपर्छ । उहाँहरूले सानामा मलाई जन्माउनुअघिका, जन्माउँदाखेरिका पीडा, जन्मिसकेपछि गर्नुभएको स्याहार, शिक्षाको बन्दोबस्त जस्ता सबै कुरा सम्झनुपर्छ । अब हामीले पालाको पैँचो तिर्नुपर्छ । हामीले उहाँहरूको सेवा गर्नैपर्छ अनि मात्र सन्तान भएको सार हुन्छ ।”
“त्यसोभए हजुरको जीवनमा मोज गर्ने सोचाइ छैन ?”
“छ तर बुबाआमालाई एक्लो वा दुःखी पारेर होइन ।”
स्वरूपाले मनमनै आफ्ना बुबाआमालाई सम्झिइन् । आविष्कारको कुरा उनलाई ठिकै लाग्यो । प्रकटमा भने जबर्जस्ती स्वीकार गरेको पारामा भनिन्, “लौ, उसो भए !”
ती दुई जना बिचको संवादले सुरुमा आविष्कारका बुबाका आँखामा दुःखका आँसु आएका थिए भने अब सुखका । उनले मनमनै छोराको विवेक तथा बुद्धिमत्ताको प्रशंसा गरे ।
हाल-हेटौँडा
❀❀❀❀❀❀❀❀❀❀❀❀❀❀❀
(लघुसमीक्षा)
🔴 रमेशमोहनको लघुकथा "विवाद" को शल्यक्रिया
✍ नन्दलाल आचार्य
रमेशमोहन अधिकारीद्वारा लिखित "विवाद" लघुकथाले आधुनिक समाजमा बढ्दो प्रवृत्ति, पारिवारिक मूल्य, निष्ठा र जिम्मेवारीबारे महत्त्वपूर्ण सन्देश दिन्छ । विशेष गरी, नवविवाहित जोडीको व्यक्तिगत महत्त्वाकांक्षा र पारिवारिक कर्तव्यबीचको द्वन्द्वलाई कथा मार्फत प्रस्तुत गरिएको छ । कथा छोटो भए पनि यसको विषयवस्तु गहन छ, जसले समाजमा बढ्दो भौतिकवादी सोच र पश्चिमी जीवनशैलीको मोहका कारण पारिवारिक सम्बन्धहरू कसरी प्रभावित भइरहेको छ भन्ने देखाउँछ ।
१. कथाको सारांश र प्रमुख विषयवस्तु
कथाका प्रमुख पात्रहरू आविष्कार र स्वरूपा नवविवाहित दम्पती हुन् । बाहिरबाट हेर्दा उनीहरू मिल्ने जोडी भए पनि उनीहरूको मानसिकता फरक छ । स्वरूपा भौतिक सुख-सुविधा र आधुनिक जीवनशैलीतर्फ आकर्षित छिन्, जसका लागि उनले अमेरिका जान चाहन्छिन् । उनलाई नेपालमा बस्नु र बुढा-बाआमाको सेवा गर्नु बोझ लाग्छ । अर्कोतर्फ, आविष्कार भने पारिवारिक कर्तव्यप्रति गहिरो प्रतिबद्ध छन् । उनी विदेश जाने सोच राख्दैनन्, बरु आफ्ना बाआमालाई पाल्ने जिम्मेवारी स्वीकार गर्छन् । अन्ततः, स्वरूपाले आफ्नो पतिका विचारलाई स्वीकार गर्नुपर्छ, यद्यपि त्यो बाध्यात्मक देखिन्छ ।
२. पात्रहरूको चरित्र चित्रण
क) आविष्कार :
विवेकी, कर्तव्यपरायण, र संस्कारमा बाँधिएको पात्र । उनले जीवनमा मोजमस्तीको सोच राखे पनि त्यसलाई परिवारको खुशीसँग सन्तुलन गर्न खोज्छन् ।
ख) स्वरूपा :
भौतिकवादी सोच भएकी महिला, जसले समाजमा आफ्नो नातेदारहरू विदेश गएर भौतिक सुख प्राप्त गरिरहेको देखेपछि त्यस्तै चाहना राख्छिन् ।
ग) आविष्कारका बुबा :
वृद्ध, अनुभवी, र सन्तानप्रति आशावादी पात्र । छोराको निर्णयले अन्ततः उनी सन्तुष्ट हुन्छन् ।
३. कथाको समाजशास्त्रीय पाटो
नेपालमा पछिल्लो समय "बुहारी विदेश जान चाहने तर छोरा बाआमासँग बस्न चाहने" जस्ता समस्या देखिन थालेका छन् । नेपाली समाजमा पारिवारिक सम्बन्ध गहिरो हुन्छ, जसमा छोरा-बुहारीले बाआमाको हेरचाह गर्ने परम्परा छ । तर, आधुनिक सोचले विदेश मोह बढाएको छ, जसले गर्दा परिवारभित्र तनाव सिर्जना हुन थालेको छ । स्वरूपाले पनि अमेरिका जाने सोच राख्नु सामान्य हो, तर आविष्कारले आफ्नो कर्तव्यलाई प्राथमिकता दिनु परम्परागत मूल्यको संरक्षण हो ।
४. कथाको साहित्यिक मूल्य
क) भाषा सरल र स्पष्ट छ :
संवादमा कुनै जटिलता छैन, जसले पाठकलाई सजिलै कथा बुझ्न मद्दत गर्छ ।
ख) संवादको प्रभावकारिता :
कथा संवादकै माध्यमबाट अगाडि बढ्छ । स्वरूपा र आविष्कारबीचको बहस नै कथाको मेरुदण्ड हो ।
ग) मनस्थितिको चित्रण :
पात्रहरूको मनोवैज्ञानिक स्थिति बुझ्न सजिलो छ । स्वरूपाको प्रारम्भिक असन्तुष्टि र अन्त्यमा उनको बाध्यात्मक स्वीकारोक्ति प्रभावशाली छ ।
घ) संवादले नै द्वन्द्व उत्पन्न गर्छ :
कथा कुनै विशेष घटनाभन्दा पनि विचारहरूको द्वन्द्वमा केन्द्रित छ, जसले यसलाई प्रभावशाली बनाएको छ ।
५. लघुकथा 'विवाद' का अनुकरणीय पक्षहरू
रमेशमोहन अधिकारीद्वारा लिखित 'विवाद' लघुकथाले पारिवारिक मूल्य, उत्तरदायित्व र आधुनिक समाजमा देखापरेको विचारधारात्मक द्वन्द्वलाई सरल र प्रभावकारी तरिकाले प्रस्तुत गरेको छ । कथाका केही अनुकरणीय पक्षहरू निम्न छन्, जसले यो कथा प्रभावशाली बनाएको छ ।
क) संवादप्रधान शिल्प र कथनशैली
यस लघुकथाको प्रमुख विशेषता संवादमै सम्पूर्ण कथा उन्नति हुनु हो । कथावाचकले कुनै लामो व्याख्या वा वर्णन नगरिकन, पात्रहरूकै संवादमार्फत कथा अगाडि बढाइएको छ । यस्तो शैलीले कथा जीवित, आकर्षक र यथार्थपरक बनाएको छ ।
उदाहरण:
स्वरूपा: “हजुरलाई यसो अमेरिकातिर ट्राई गरौँ भन्यो, मानिसिन्न । मलाई त मर्नु न बाँच्नु भइसक्यो ।”
आविष्कार: “किन जानुपर्यो अमेरिकासमेरिका । मेरो प्राइभेटमा भए पनि स्थायी जागिर छँदै छ । तिम्रो पनि जागिर छँदै छ । खान पुगेकै छ, लाउन पुगेकै छ।”
यो संवाद पात्रहरूको मनोविज्ञान, इच्छाहरू र सामाजिक सोचाइलाई प्रभावकारी रूपमा व्यक्त गर्छ ।
ख) यथार्थपरक समाजको चित्रण
कथाले आधुनिक नेपाली सामाजमा देखिएको विदेश मोह र पारिवारिक कर्तव्यको द्वन्द्वलाई सजीव रूपमा उतारेको छ । विशेष गरी, हालको पुस्तामा देखापरेको सोचाइको भिन्नता कथा मार्फत स्पष्ट रूपमा झल्किन्छ ।
अ) स्वरूपा =
नयाँ पुस्ताको भौतिकवादी सोचलाई प्रतिनिधित्व गर्छिन्, जसलाई भव्य जीवनशैली, स्वतन्त्रता र विलासितापूर्ण जिन्दगी चाहिन्छ ।
आ) आविष्कार =
परम्परागत पारिवारिक मूल्यप्रति निष्ठावान छन्, जसले आमा-बुबालाई साथ दिने कर्तव्यलाई आफ्नो प्रमुख जिम्मेवारी मान्छन् ।
इ) बुबाको भूमिका =
परिपक्व अनुभव भएका वृद्ध पुस्ताका प्रतिनिधि हुन्, जो छोराको निर्णय सुनेर दुःख र खुशी दुवै अनुभव गर्छन् ।
ग) सरल तर गहिरो पाठ
कथाले पाठकलाई सोच्न बाध्य पार्ने गहिरो नैतिक शिक्षा दिन्छ । कथाको अन्त्यले एक गम्भीर प्रश्न उठाउँछ-
"विदेश गएर भौतिक सम्पन्नता कमाउनु ठूलो कुरा हो, वा आफ्ना बाआमासँग बसेर उनीहरूको सेवा गर्नु नै जीवनको साँचो अर्थ हो ?"
कथा पढेपछि पाठकले पारिवारिक उत्तरदायित्वबारे सोच्न थाल्छ, जुन यस कथाको ठूलो उपलब्धि हो ।
घ) कथाको छोटो संरचना, तर गहन प्रभाव
लघुकथाको प्रमुख विशेषता भनेको थोरै शब्दमा धेरै भन्न सक्नु हो ।
"विवाद" लघुकथाले केवल संवाद र थोरै वर्णनमै गहिरो सन्देश प्रवाह गरेको छ ।
कथा संक्षिप्त छ, तर सन्देश स्पष्ट र प्रभावशाली छ ।
अनावश्यक घटनाक्रम वा विवरण नराखी मुख्य द्वन्द्व (conflict) मा केन्द्रित गरिएको छ । कथा सामाजिक यथार्थता र पाठकलाई भावनात्मक रूपमा छुन सक्ने खालको छ ।
ङ) मनोवैज्ञानिक यथार्थता
कथाले पात्रहरूको मनोविज्ञानलाई अत्यन्त राम्रोसँग प्रस्तुत गरेको छ।
अ) स्वरूपा =
उनको असन्तोष, विदेश मोह, र समाजसँग तुलना गर्ने प्रवृत्ति हालका धेरै युवा पुस्ताका सोचसँग मेल खान्छ।
आ) आविष्कार =
उनको विवेकशीलता, परिपक्व सोच, र जिम्मेवारीबोध नेपाली संस्कारमा हुर्केका धेरै युवाको वास्तविकता झल्काउँछ।
इ) बुबा =
छोराको सोच सुनेर दुःखी र पछि खुशी हुनु बुढेसकालका भावना बुझ्न सक्ने पाठकलाई भावुक बनाउने खालको छ।
च) सामाजिक सन्देश र अनुकरणीय मूल्य
यस कथाले नेपाली समाजका केही महत्त्वपूर्ण मूल्यहरूलाई उजागर गर्छ ।
अ) पारिवारिक उत्तरदायित्व महत्त्वपूर्ण छ ।
आ) भौतिक सम्पन्नता मात्र जीवनको लक्ष्य होइन, सुखी परिवार हुनु महत्त्वपूर्ण हो ।
इ) मोजमस्ती व्यक्तिगत कुराभन्दा सम्बन्धहरूको सम्मान र प्रेमलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ ।
ई) समाजमा देखिएका तडकभडकलाई आफ्नै जीवनसँग तुलना गर्नु सधैं सही हुँदैन ।
६. कथाको सम्भावित कमजोरीहरू
क) स्वरूपाको चरित्रमा गहिराइको अभाव :
उनले किन अमेरिका जान चाहन्छिन्, उनका व्यक्तिगत अनुभवहरू के थिए, भन्ने विषयमा गहिरो चित्रण भएको छैन । उनको अन्तिम ‘लौ, उसो भए !’ भन्ने संवादले पनि उनलाई निष्क्रिय पात्र बनाएको देखिन्छ ।
ख) परिणाम पूर्वानुमान योग्य छ :
सुरुबाटै आविष्कारले जित्ने निश्चित जस्तो लाग्छ, जसले कथामा रोचक मोड कम भएको अनुभूति गराउँछ।
ग) समाजको विविध पक्षलाई समेट्न सकिन्थ्यो :
विदेश मोह राख्नेहरू सबै स्वार्थी वा परिवारसँग असंलग्न हुन्छन् भन्ने होइन । यसबारे थप तर्क भए कथालाई अझ सन्तुलित बनाउन सकिन्थ्यो ।
७. निष्कर्ष
समग्रमा, "विवाद" लघुकथाले आधुनिक समाजमा देखापरेको एउटा महत्त्वपूर्ण विषय उठान गरेको छ । कथा पारिवारिक मूल्य र भौतिकवादबीचको संघर्षको उत्कृष्ट चित्रण हो। संवाद शैली प्रभावशाली भए पनि स्वरूपाको चरित्रमा गहिराइ दिन सकिएको भए कथा अझ प्रभावशाली बन्न सक्थ्यो । तथापि, कथाले पाठकलाई गम्भीर रूपमा सोच्न बाध्य पार्छ, जसले यसको साहित्यिक प्रभावकारिता पुष्टि गर्छ ।
"विवाद" लघुकथाले संवादमुखी प्रस्तुति, समाजको यथार्थ चित्रण, मनोवैज्ञानिक पक्ष, र गहन सन्देशद्वारा पाठकको मन छुन्छ । कथामा देखिएको पारिवारिक प्रेम र उत्तरदायित्वबोध अनुकरणीय पक्ष हुन्, जसले यो कथा प्रेरणादायी मात्र नभई वर्तमान समाजको महत्त्वपूर्ण दस्तावेज पनि बनाएको छ ।
❀❀❀❀❀❀❀❀❀❀❀❀❀❀❀
(उत्तरकथा)
🔴 लघुकथा- वोध
✍ नन्दलाल आचार्य
"हाम्रो जीवन केवल मोजमस्तीका लागि मात्र होइन, उत्तरदायित्वका लागि पनि हो ।"
स्वरूपाले आविष्कारको तर्कलाई बाहिरबाट स्वीकारे पनि उनको मनभित्र शङ्का बाँकी नै थियो । साँझ परेपछि उनी आफ्नै कोठामा एक्लै सोचमग्न भइन् । झ्यालबाट बाहिर हेर्दा चन्द्रमाको शीतल प्रकाशले आँगनलाई उज्यालो बनाएको थियो । तर, उनको मनभित्र अनेकौं द्विविधाका बादल मडारिइरहेका थिए ।
के साँच्चै म विदेश गएर मात्रै खुशी हुन सक्छु ? के सन्तान भएर पनि बुबाआमालाई एक्लो पार्नु न्यायसंगत हुन्छ ?
यत्तिकैमा उनको मोबाइल बज्यो । मामाकी छोरीको नाम देखेर हतारहतार उठाइन् ।
"हेलो, दीदी ! कस्तो छ अमेरिकामा ?" स्वरूपाले हर्षमिश्रित स्वरमा सोधिन् ।
"के भनूँ स्वरूपा ! यहाँ चम्किला भवनहरू छन्, महङ्गा गाडीहरू छन्, तर बुबाआमाको मायाको उज्यालो छैन । दिनभर कामको चटारो हुन्छ । सन्तान स्कुल जान्छन्, श्रीमान् अफिस जान्छन्, म एक्लै यस घरमा कैदीझैँ लाग्छ ।"
स्वरूपा स्तब्ध भइन् । उनले कल्पना गरेजस्तो जिन्दगी त्यहाँ थिएन । झट्ट आफ्नो बुबाआमाको मुहार सम्झिइन्- सधैं हाँस्ने, मायालु, ममतामयी । उनले महसुस गरिन्, विदेशको सुख भन्दा बुबाआमाको वरिपरि बिताएको समय नै अमूल्य हो ।
त्यही रात उनले एक निर्णय गरिन् । अर्को बिहान जब आविष्कार उठे, स्वरूपा किचनमा बुबाआमाका लागि चिया बनाउन थालिसकेकी थिइन् ।
आविष्कार मुस्कुराए । स्वरूपाले उनीतिर फर्केर भनिन्, "हामी यहाँ सुखी छौँ, तिमी सही थियौ ।"
बाहिर घाम उदाइसकेको थियो । अब स्वरूपाको मनमा पनि उज्यालो फैलिसकेको थियो ।
०००
२०८१ चैत १० गते ।
